ბრუნო ბაუერისა და დავიდ ფრიდრიხ შტრაუსის დავა ჰეგელის რელიგიის კონცეფციის ინტერპრეტაციის შესახებ

30.01.2023

ევროპის ისტორიაში XIX საუკუნე დიდი ცვლილებების ეპოქაა. ეს ის დროა, როცა მონარქიები დაეცა, პოლიტიკური მმართველობის სისტემებში რელიგიის ტრადიციული სოლიდური პოზიცია შესუსტდა, ტექნოლოგიები მანამდე არნახული სისწრაფით განვითარდა, მეცნიერებამ „ქვეშევრდომის“ მდგომარეობიდან „დომინანტის“ პოზიციაზე აღმასვლა დაიწყო, სეკულარული ფილოსოფია აღორძინების გზას დაადგა და სამყაროსა და ადამიანის შესახებ ახალი ცოდნები გაჩნდა. ამ ცვლილებების ავკარგიანობაზე მსჯელობა, გარკვეული მიზეზების გამო, ინტელექტუალურ წრეებში მთელი XX საუკუნის განმავლობაში აქტუალური იყო.  საქმე იმაშია, რომ ხშირად სწორედ ამ რადიკალურ და, ერთი შეხედვით, მოულოდნელ ცვლილებებს უკავშირებენ უკვე XX საუკუნის პირველ ნახევარში დატრიალებულ ზოგადასაკაცობრიო ტრაგედიებს, რომლებმაც არა მხოლოდ ევროპა, არამედ მთელი მსოფლიო ღრმად დააფიქრა აზროვნებისთვის ეთიკურ-ნორმატიული საზღვრების დაწესების აუცილებლობაზე.

გერმანულმა იდეალისტურმა ფილოსოფიამ XIX საუკუნის ზემოთქმულ ცვლილებებში თავისი გადამწყვეტი როლი შეასრულა, განსაკუთრებით კი იმჟამინდელი მეცნიერული განვითარებისა და სოციალურ-პოლიტიკური ტრანსფორმაციის მიმართულებით. თუმცა, ეს გავლენა შეუდარებლად უფრო დიდი იყო ისეთ კონკრეტულ სფეროებზე, როგორიცაა მორალი და პოლიტიკა. ამ მხრივ, გერმანულმა იდეალიზმმა ბევრი პრობლემა გადაწყვიტა, რომელთა გარეშეც მოგვიანებით დაწყებული და დიდი შედეგების მომტანი სოციალური განვითარების პროცესის კვლევა შეუძლებელი იქნებოდა. ამის თვალსაჩინო მაგალითია ფრიდრიხ ვილჰელმ იოზეფ შელინგის (1775-1854 წწ.) მიერ თავისუფლებასა და აუცილებლობას შორის მიმართების პრობლემის გადაწყვეტა,  თუმცა, ამ კონტექსტში, შელინგის ხსენება მხოლოდ შესავლის სახით თუ გამოდგება გერმანული იდეალიზმის მთავარი ფიგურის, გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ ჰეგელის (1770-1831 წწ.) დამსახურებებზე საუბრისთვის, რომლის ინტელექტუალურ მემკვიდრეობაში თვალნათლივ ჩანს იმდროინდელი იდეალისტური ფილოსოფიის სულისკვეთება და მიღწევები.

ჰეგელმა დიდწილად განსაზღვრა იდეალისტური ფილოსოფიის არსი და ორიენტაცია. ამასთან, იგი მიიჩნევდა, რომ მისი ფილოსოფიური სისტემა ყველა წინარე ფილოსოფიური აზროვნების მწვერვალი იყო, თავის შემოქმედებას იგი თვითცობიერებისა და მსოფლიო სულის განსხეულებად მიიჩნევდა. ჰეგელი ერთდროულად არის პოლიტიკური მოაზროვნე, ეთიკოსი და მეტაფიზიკოსი, რომლის აზროვნების საფუძველმდებარე ცნებებია: თავისუფლება, გონება, თვითცნობიერება, სული და სხვ. ამ ცნებების მეტაფიზიკურ და სპეკულატურ არტიკულირებებს შორის პირდაპირი კავშირია და მათი სრულფასოვანი გააზრებისათვის მათივე სოციალური და ისტორიული განხორციელების პროცესის ჰეგელისეული ხედვის გაგებაა საჭირო. ფილოსოფიის ისტორიაში ჰეგელი, ალბათ, ერთ-ერთი პირველი იყო, ვინც ისტორიას იაზრებდა როგორც დიალექტიკურ პროცესს. ამდენად, იგი მიიჩნევდა, რომ სინამდვილის გაგება შესაძლებელია ე.წ. საფეხურიანი სისტემის მეშვეობით, რომელიც იწყება არაგანსაზღვრული ცნებით (თეზისი), გრძელდება განსაზღვრული ცნებით (ანტი-თეზისი) და, საბოლოოდ, სრულდება გადამწყვეტი გამაერთიანებელი ცნებით (სინთეზი). ამავდროულად, იგი ისტორიულად გააზრებული აბსოლუტური იდეალიზმის კონცეფციას ავითარებდა, რომელშიც სამყარო გაიაზრებს თავის პოტენციას ადამიანთა საზოგადოების განვითარების მეშვეობით და რომელშიც გონება და ბუნება არის ერთი, განუყოფელი, მთლიანი „სულის“ ორი აბსტრაქცია. 

ჰეგელის ფილოსოფიას მის სიცოცხლეშივე გამოუჩნდა მრავალი მიმდევარი. ჰეგელმა, როგორც მასწავლებელმა, არაერთი ბრწყინვალე მოწაფე აღზარდა, თუმცა, „ჰეგელიანელად“ თავს ის ხალხიც მიიჩნევდა, რომელიც უშუალოდ მასთან არ განსწავლულა და მის მიმდევართა რიგებს „გარედან“ შეუერთდა. იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც ჰეგელით დროებით ინტერესდებოდნენ და „ჰეგელიანელთა წრეს“ მალევე ტოვებდნენ. ამდენად, „ჰეგელის სკოლის“ ისტორია, განსაკუთრებით მისი სიკვდილის შემდეგ, სხვა ყველაფერთან ერთად, დაუსრულებელი პიროვნული კონფლიქტების, იდეოლოგიური დაყოფებისა და ინტელექტუალური დავების ისტორიაც არის. ამ თვალსაზრისით, ჰეგელი უცნაური ბედისწერის მქონე მოაზროვნეა. მისი გარდაცვალებიდან მოყოლებული, ათწლეულების განმავლობაში, მისი ფილოსოფიის ინტერპრეტაციებს შორის განსხვავება და, ხშირად, მძაფრი დაპირისპირებაც კი, იმდენად შორის წავიდა, რომ თითქოს დავიწყებული იქნა ჰეგელის მთავარი მიზანი - თავისი სისტემის მეშვეობით, რომელშიც სრულად განსხეულდა იდეალისტური ფილოსოფიის დედაარსი, ყველა ფილოსოფიური პრობლემა ერთიანი ანდა უნივერსალური მიდგომით გადაეჭრა. ამ მიდგომის პროცესუალურ-მეთოდოლოგიური მხარე იმას გულისხმობდა, რომ სპეკულატურ მსოფლხედვას, რომელიც ყველა კერძო და ცალკეულ პერსპექტივაზე მაღლა დგას, მიზნად უნდა ჰქონდეს ერთი ჭეშმარიტება და სწორედ ამ კონტექსტში უნდა გააერთიანოს ლოგიკისა და მეტაფიზიკის, ისევე, როგორც სამართლის, ისტორიისა თუ რელიგიის ფილოსოფიების ყველა აქტუალური პრობლემა.

„ჰეგელის სკოლის“ განვითარებაზე საუბრისას ოთხი ძირითადი ეტაპი გამოიყოფა,  ამათგან პირველი დაიწყო ჯერ კიდევ მის სიცოცხლეში, ბოლო კი - მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, თუმცა, ამჯერად, ჩვენ განვიხილავთ ჰეგელის ფილოსოფიის ინტერპრეტაციის პირველ ეტაპს, რომელიც, თავის მხრივ, შეიძლება დავყოთ სამ თემატურ ნაწილად: 1) ჰეგელის სიცოცხლეში გამართული პოლემიკები (1816-1831 წწ.); 2) დავა რელიგიის საკითხებთან დაკავშირებით (1831-1839 წწ.); 3) დებატები პოლიტიკური საკითხების შესახებ (1840-1844 წწ.). ამ სამი თემატური ნაწილიდან ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტერესოა დავა ჰეგელის რელიგიის კონცეფციის ინტერპრეტაციის შესახებ, რომელიც, დიდწილად, XIX საუკუნის ორი დიდი ჰეგელიანელი მოაზროვნის, დავიდ ფრიდრიხ შტრაუსისა (1808-1874 წწ.) და ბრუნო ბაუერის (1809-1882 წწ.) ინტელექტუალურ პაექრობას მოიცავს.

დავიდ ფრიდრიხ შტრაუსი ჰეგელით 1829 წელს დაინტერესდა, როდესაც ჯერ კიდევ ტიუბინგენის უნივერსიტეტის თეოლოგიური ფაკულტეტის სტუდენტი იყო. ტიუბინგენში სწავლის დასრულებისა და მოკლევადიანი პედაგოგიური მოღვაწეობის შემდეგ, 1831 წლისათვის, შტრაუსმა გადაწყვიტა საცხოვრებლად ბერლინში გადასულიყო, რათა იქ სწავლა გაეგრძელებინა ჰეგელთან და ფრიდრიხ შლაიერმახერთან (1768-1834 წწ.). ისე მოხდა, რომ ჰეგელი იმავე წლის ნოემბერში გარდაიცვალა, ამდენად, შტრაუსი მისი აკადემიური მოწაფე ვეღარ გახდა. მიუხედავად ამისა, შტრაუსი რამდენიმე წლის განმავლობაში ინტენსიურად სწავლობდა და იკვლევდა ჰეგელის ტექსტებს და თავს „ჰეგელიანელად“ მიიჩნევდა. ამასთან, იგი დარწმუნებული იყო ჰეგელის განზრახვის კეთილშობილებაში, რომლის თანახმადაც, მისეულ რელიგიის ფილოსოფიას შეეძლო რელიგიისათვის შესაფერისი ადგილისა და დანიშნულების განსაზღვრა და რელიგიასა და იმჟამინდელ აზროვნებას შორის არსებული პრობლემების გადაწყვეტა. 

ჰეგელის ნაშრომი „ლექციები რელიგიის ფილოსოფიის შესახებ“ პირველად მისი სიკვდილის შემდეგ, 1832 წელს გამოსცა  ჰეგელიანელმა თეოლოგმა ფილიპ კონრად მარჰაინეკემ (1780-1846 წწ.). თუმცა, ეს, ასე ვთქვათ, სახელდახელო გამოცემა იყო და მოიცავდა 1821-1831 წწ. ჰეგელის მიერ სხვადასხვა დროს წაკითხული ლექციების ჩანაწერებს, რომლებიც ძირითადად მის ყოფილ მოწაფეებსა და თავისუფალ მსმენელებს ეკუთვნოდათ. მოგვიანებით, ეს წიგნი რამდენჯერმე გამოიცა და ყოველ მომდევნო ჯერზე მისი შიგთავსი მდიდრდებოდა ან პირვანდელი შინაარსის გარკვეული ნაწილები იცვლებოდა. ეს გარემოება მნიშვნელოვნია იმდენად, რამდენადაც: 1) თავად ჰეგელს თავისი ნაშრომის („ლექციები რელიგიის ფილოსოფიის შესახებ“) ავტორიზება არ მოუხდენია; 2) მიუხედავად იმისა, რომ რელიგიის ფილოსოფიის შესახებ განაზრებებს, გარკვეული დოზით, მის სხვადასხვა ნაშრომებში შევხვდებით, რელიგიის ფილოსოფიის კონცეფცია ერთიანი სისტემური სახით არცერთ ნაშრომში არ არის გადმოცემული. ამგვარად, ჰეგელმა, რომელიც თავის ნაშრომებში განსხვავებული ინტერპრეტაციისათვის ისედაც საკმაო თავისუფლებას ტოვებდა, რელიგიის ფილოსოფიის შემთხვევაში მომავალ ინტერპრეტატორებს, დიდწილად, თავისუფალი სივრცე დაუტოვა. ალბათ, სწორედ ეს იყო მთავარი გარემოება, რომლის გამოც ჰეგელის რელიგიის კონცეფციის ინტერპრეტაცია დავიდ ფრიდრიხ შტრაუსთან ჰეგელიანელთა შორის დაპირისპირების საფუძველი გახდა.

ჯერ კიდევ 1830-იან წლებში, ჰეგელის მსოფლხედვის ინტერპრეტაციებს შორის განსხვავება იმდენად შორს წავიდა, რომ ამ პროცესმა იდეოლოგიური განხეთქილების ელფერი მიიღო და თავად შტრაუსის ინიციატივით ჰეგელიანელთა ინტელექტუალური წრეები „მემარჯვენე“ და „მემარცხენე“ იდეოლოგიურ პლატფორმებად დაიყო. თუმცა, ამ დაყოფამ რეალური მნიშვნელობა ბევრად უფრო მოგვიანებით შეიძინა, როდესაც ასპარეზზე კარლ მარქსი გამოჩნდა, 1830-იან წლებში კი ჰეგელიანელი ინტელექტუალები ამგვარ „მემარჯვენე“ და „მემარცხენე“ სახელდებას საერთოდ არ ცნობდნენ , მიუხედავად იმისა, რომ მათი მსოფლმხედველობა, ინდივიდუალურად, ამ პლატფორმების კრიტერიუმებს შეესაბამებოდა.

„მემარჯვენეები“ ჰეგელის ის სტუდენტები და მოწაფეები არიან, რომლებიც მისი მსოფლმხედველობის ინტერპრეტაციას პოლიტიკური კონსერვატიზმისა და ორთოდოქსული რელიგიურობის კონტექსტში ახორციელებდნენ და დროდადრო ნაციონალისტურ ნარატივშიც კი გადადიოდნენ. ამათ საპირისპიროდ, „მემარცხენე“ ჰეგელიანელები რელიგიისა და ტრადიციული პოლიტიკური სისტემების კრიტიკით გამოდიოდნენ. ისინი, დიდწილად, სოციალისტური პოლიტიკური სისტემის სასარგებლოდ იხრებოდნენ და ლიბერალური თეოლოგიის მოდელს ავითარებდნენ. 

1835-1836 წწ. დავიდ ფრიდრიხ შტრაუსმა მუშაობა დაასრულა თავის ნაშრომზე „იესოს ცხოვრება. კრიტიკული გადასინჯვა“,  სადაც, მართალია, იგი არ უარყოფდა იესო ქრისტეს ისტორიულობას, მაგრამ ეჭვის ქვეშ აყენებდა სახარებებში აღწერილ სასწაულებს და ქრისტეს ცხოვრების შესახებ მთელ რიგ, მათ შორის, წერილობით გადმოცემებს „მითოსად“ თვლიდა. ნაშრომმა ჯერ არნახული სიმწვავის კამათი, დისკუსია და კრიტიკა გამოიწვია. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ XIX საუკუნეში ის რეზონანსი, რომელიც ამ ნაშრომის გამოცემას მოჰყვა, თავისი მასშტაბით, მხოლოდ ჩარლზ დარვინის ნაშრომის („სახეობათა წარმოშობის შესახებ“) გამოცემის შემდეგ პრესასა და აკადემიურ სივრცეში განვითარებულ მოვლენებს შეიძლება შევადაროთ. შტრაუსი მიიჩნევდა, რომ ამ ნაშრომში მან რელიგიისადმი ჰეგელის თეორიული მიდგომა პრაქტიკაში განახორციელა და ჰეგელის დაუსრულებელი საქმე ბოლომდე მიიყვანა.  მაგრამ მის ამ პოზიციას ჰეგელიანელების მხრიდან მძაფრი კრიტიკა მოჰყვა. კერძოდ კი, მას ედავებოდნენ, რომ ჰეგელისეული გაზრახვის - რელიგია და თანამედროვე აზროვნება ერთმანეთთან მოერიგებინა - საპირისპიროდ, მან მათ შორის გადაულახავი მტრობა ჩამოაგდო და, ამგვარად, ჰეგელის იდეალებს უღალატა, მცდარად გაიგო რელიგიისადმი ჰეგელის მეთოდოლოგიური მიდგომა და უკუღმართი ინტერპრეტაციით ის სპინოზას მოდელის მიმართულებით განავრცო. ამ და სხვა მრავალი მოტივით, შტრაუსის ნაშრომს კრიტიკა მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში არ მოჰკლებია, თუმცა, 1830-40-იან წლებში ის განსაკუთრებით ინტენსიური იყო. საქმე იქამდე მივიდა, რომ შტრაუსის კრიტიკასთან მიმართებით იდეოლოგიურად დაყოფილ ჰეგელიანელებს შორის ზღვარი წაიშალა, მას დაუპირისპირდენ „მემარჯვენე“ და „ცენტრისტი“ ჰეგელიანელები ფილიპ კონრად მარჰაინეკესა და კარლ როზენკრანცის (1805-1879 წწ.) წინამძღოლობით და, მიუხედავად იმისა, რომ შტრაუსი თავს „მემარცხენე“ ჰეგელიანელად თვლიდა, არანაკლებ მწვავე კრიტიკა მას სწორედ „მემარცხენეებისგან“ შეხვდა ჰეგელის გამორჩეული მოწაფის, ბრუნო ბაუერის  მეთაურობით.

ბრუნო ბაუერი ჰეგელთან განისწავლა ბერლინში, სწავლის დასრულების შემდეგ მას პედაგოგიური კარიერა შესთავაზეს და იგი იქვე ასწავლიდა თეოლოგიასა და ბიბლიას. სწავლის პერიოდში იგი რელიგიის ფილოსოფიის შესახებ ჰეგელის ლექციებსაც ესწრებოდა და მასთან ინტენსიურად ურთიერთობდა. ამგვარად, მას პრეტენზიაც ჰქონდა, რომ შტრაუსზე უკეთ ესმოდა ჰეგელი. შტრაუსის წიგნის კრიტიკისათვის იმჟამინდელმა წამყვანმა ჰეგელიანელებმა სწორედ ბრუნო ბაუერი შეარჩიეს, რომელმაც „სამეცნიერო კრიტიკის წელიწდეულში“  ამ წიგნისა და მისი ავტორის შესახებ ვრცელი წერილი  გამოაქვეყნა. წერილში ბაუერმა ცხადად აჩვენა, რომ შტრაუსმა ჰეგელის მცდარი ინტერპრეტაცია განახორციელა და მისი მიდგომა ჰეგელისეული მიდგომისაგან მკვეთრად სხვაობდა. მან ისიც აჩვენა, რომ შტრაუსის „დიალექტიკა“ სინამდვილეში სათავეს შლაიერმახერისგან იღებდა, რომლის მსოფლმხედველობაც, ამ მხრივ, ჰეგელის მსოფლმხედველობისგან სხვაობდა.

ჰეგელის მცდელობა რელიგიის სამყაროსთან საერთო ენის გამონახვისა, გულისხმობდა ქრისტიანობასთან, როგორც პოზიტიურ რელიგიასთან მშვიდობიანი ურთიერთობების დამყარებას. ბაუერი მიიჩნევდა, რომ ის ფილოსოფია, რომელიც „ღვთაებრივსა“ და „ნამდვილს“ შორის კავშირს გააბამდა და განსაზღვრავდა კაცობრიობის ბედს ისტორიულ კონტექსტში, შეძლებდა ქრისტესადმი რწმენაში ქრისტიანობის მთელი არსის გაგებას ან დათმენას ისე, რომ მის ისტორიულ და თანამედროვე მნიშვნელობას ჩრდილს არ მიაყენებდა. ამგვარ ფილოსოფიად მას ჰეგელის აზროვნება მიაჩნდა, რომელიც სუბიექტური იდეალიზმისა და ობიექტურობის ონტოლოგიური თეორიის სინთეზს ახორციელებდა, რითაც ქრისტიანობისათვის იმ ადგილს უზრუნველყოფდა, რომელსაც მას სხვა, წინარე ფილოსოფიები ართმევდნენ. შტრაუსის მიმართ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ბრალდება ის იყო, რომ მან „სუბსტანციის სუბიექტურობის“ ჰეგელისეული ცნება მცდარად გაიგო და ამდენად თავისი ნაშრომი, სინამდვილეში, ააგო სპინოზას მეთოდოლოგიით, რომელსაც ჰეგელიანურ მიდგომად ასაღებდა.

მწვავე, უხვი და ინტენსიური კრიტიკის ფონზე, შტრაუსმა 1838 წელს გამოაქვეყნა ვრცელი ტექსტი,  სადაც ის თავის პოზიციებს იცავდა და ოპონენტებს უტევდა. თუმცა, მის კონტრ-არგუმენტებს უფრო პოლიტიკური ხასიათი ჰქონდა, ვიდრე თეოლოგიურ-ფილოსოფიური. მაგრამ სწორედ ჰეგელის რელიგიის ფილოსოფიის ინტერპრეტაციის შესახებ დავა გახდა მიზეზი იმისა, რომ ამ ნაშრომში მან, პირველმა, ჰეგელის სკოლის დახასიათებისათვის პოლიტიკური ტერმინოლოგია გამოიყენა და ის „მემარჯვენე“, „ცენტრისტულ“ და „მემარცხენე“ იდეოლოგიურ პლატფორმებად დაყო. „მემარჯვენეებად“ იგი იმ ჰეგელიანელებს მოიაზრებდა, რომლებიც ქრისტიანული თეოლოგიის სწავლებებს განუხრელად იცავდნენ, „მემარცხენე“ ჰეგელიანელებად კი მათ (და, მათ შორის, თავის თავსაც) თვლიდა, ვინც რელიგიასთან მიმართებით უფრო ლიბერალურ და თავისუფალ მიდგომას იჩენდა, „ცენტრისტებად“ კი ის ხალხი მიაჩნდა, ვინც შუალედურ გზას ირჩევდა და მეცნიერულ კვლევასა და თეოლოგიურ მსჯელობას ერთნაირად აფასებდა. თავისი პოზიციების დასაცავად იგი ამბობდა, რომ მისი ისტორიულ-კრიტიკული ანალიზი და მსჯელობა საფრთხეს არ წარმოადგენდა უშუალოდ რწმენისათვის, რამდენადაც ის ეჭვის ქვეშ არ აყენებდა საკუთრივ განკაცების იდეის ჭეშმარიტებას, რომლის მეცნიერული შემოწმებაც შეუძლებელია. მაგრამ ეს არგუმენტი მხოლოდ ნაწილობრივ არის დამაჯერებელი, რამდენადაც იდეა, რომელიც ისტორიულ ვალიდურობას მოკლებულია - შტრაუსმა კი ყველაფერი გააკეთა იმისათვის, რომ ეს ასე ყოფილიყო - სიმყარეს ჰკარგავს. ერთი ხელით ღმერთის განკაცების იდეის დაშვება, ხოლო მეორე ხელით ისტორიული ღმერთკაცის ღვთაებრიობის უარყოფა, ამ იდეის ჭეშმარიტებას ძირს უთხრის.

ჰეგელიანელთა შორის, 1830-იან წლებში, რელიგიის საკითხების შესახებ მიმდინარე ეს დისკუსიები ავლენს იმ დიდ დაბნეულობასა და გაურკვევლობას, რომელიც იმჟამად, ისევე, როგორც თითქმის მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში, ევროპაში სუფევდა. ამ მდგომარეობის გამომწვევი ზოგიერთი მიზეზი სტატიის დასაწყისშიც ვახსენე. ჰეგელი იმ მასშტაბისა და ყაიდის მოაზროვნეა, რომლის გაგებაც მხოლოდ მის ტექსტებზე დაყრდნობით მთლიანი სურათის ცალკეულ ფრაგმენტებს მოგვცემს. ამდენად, მისი აზროვნების მეტ-ნაკლებად სრული გაგებისათვის, მისი ნაშრომების შესწავლის კვალდაკვალ, საჭიროა განხორციელდეს: ა) იმ ეპოქის აზროვნებაში მიმდინარე ცვლილებების, ბ) მისი ფილოსოფიის რეცეფციისა და ინტერპრეტაციის ისტორიის და გ) იმდროინდელი სოციალურ-პოლიტიკური გამოწვევების კონტექსტუალური ანალიზი. ამდენად, საშურია, რომ ჰეგელის რელიგიის კონცეფციაც გავიაზროთ სწორედ ამ სამი ასპექტის ჭრილში.

ა) ჰეგელის ეპოქაში ფილოსოფიური აზროვნება რადიკალურ ცვლილებებს განიცდიდა. ამ ცვლილებებს, გარკვეულწილად, თავად ჰეგელმაც შეუწყო ხელი. ერთი მხრივ, ეს პროცესი XVIII საუკუნის განმანათლებლობის მიერ ფილოსოფიური აზროვნების „გათავისუფლებით“ იყო გამოწვეული, რამაც სეკულარული ფილოსოფიის არნახული აღზევება განაპირობა, მეორე მხრივ კი, თავად „ფილოსოფიის გამეცნიერების“ და ახალი, ფილოსოფიისაგან უკვე საბოლოოდ გამოყოფილი, სამეცნიერო დარგების (სოციალური მეცნიერებები, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები) დამოუკიდებელი განვითარებით, რამაც ფილოსოფიის ტრადიციული გაგება შეცვალა და ცოდნის ალტერნატიული წყაროები გააჩინა, რომლებმაც, დროთა განმავლობაში, ფილოსოფიას სამყაროსა და ადამიანის ცოდნაზე ექსკლუზიური პრეტენზია ჩამოართვა. ამრიგად, ჰეგელი, რომელიც ფილოსოფიის ინტერესების დიდი ქომაგი იყო, თავის ფილოსოფიაში ცდილობდა შეენარჩუნებინა მის მიერვე „რეფორმირებულ“~ მეტაფიზიკური განშტოება და რელიგიური განზომილება, რომელთაც იგი ფილოსოფიის არსის განუყრელ ნაწილებად მიიჩნევდა; ამავდროულად, თავის ფილოსოფიას იგი „მეცნიერული“ კომპონენტებითაც ამდიდრებდა.

ბ) ჰეგელის რელიგიის ფილოსოფიის რეცეფციისა და ინტერპრეტაციის ისტორიის პირველი ეტაპის (1830-40-იანი წლები) მიმოხილვა გვაჩვენებს, რომ მისი რელიგიის კონცეფცია, დიდწილად, მცდარად იყო გაგებული: „მემარჯვენე“ ინტერპრეტატორები მის რელიგიის ფილოსოფიაში, ხშირად სრულიად უსაფუძვლოდ, თეოლოგიური და ზოგჯერ დოგმატური შინაარსის დებულებებს ეძებდნენ, მაშინ როდესაც „მემარცხენეები“ ცდილობდნენ, რელიგიასთან მიმართებით, ჰეგელი წარმოეჩინათ  აგნოსტიკოსად, ან სულაც, ათეისტად. მაგალითად, ამ სტატიაში განხილული იმ პერიოდის ორი მნიშვნელოვანი ჰეგელიანელიდან ერთს, დავიდ ფრიდრიხ შტრაუსს, ჰეგელი ესმოდა როგორც აგნოსტიკოსი. ბრუნო ბაუერი კი, რომელიც თავდაპირველად შტრაუსის ამგვარი მიდგომის გამო მის მწვავე ოპონენტი ხდება, მოგვიანებით, თავადვე იცვლის პოზიციებს და კიდევ უფრო რადიკალური მიდგომით ჰეგელის ფილოსოფია ათეისტურ კონტექსტში გადააქვს. სინამდვილეში, რელიგიასთან მიმართებით, ჰეგელის პოზიციები თავისი შინაარსით არც თეოლოგიურია, არც აგნოსტიკური და, მითუმეტეს, არც ათეისტური. ჰეგელი რელიგიას ფილოსოფიური მსჯელობის განუყოფელ ნაწილად თვლიდა. უფრო მეტიც, მას ზოგადად თანამედროვე აზროვნება ვერ წარმოედგინა რელიგიური განზომილების გარეშე. ჰეგელისთვის ფილოსოფიური, ამავდროულად, რელიგიურია და პირუკუ, რამდენადაც ორივე დაინტერესებულია ყოველივე არსებულის საწყისისეული მთლიანობით.

გ) ჰეგელის აზროვნების ადეკვატური გაგებისათვის აუცილებელია იმის გააზრება, რომ მისი ფილოსოფიის თითქმის ყველა ასპექტი, მათ შორის, რელიგიის ფილოსოფია, მჭიდროდ არის დაკავშირებული სოციალურ კონტექსტთან. ამ მხრივ, იგი რელიგიას ორმაგ დატვირთვას აძლევს. პირველის თანახმად, რელიგია (კაცობრიობის სოციალურ-ისტორიული განვითარების პროცესში) გადამწყვეტი მნიშვნელობის მქონე განზომილებაა, რომელშიც მოქმედებს და თავის თავს სრულყოფს „აბსოლუტური სული“. მეორეს მიხედვით კი, რელიგია ჰარმონიული სოციალურ-პოლიტიკური ცხოვრებისათვის საჭირო ასპექტია, რომელიც უზრუნველყოფს ადამიანის თვითშემეცნებისა და თვითგამორკვევის რთული და მრავალფეროვანი პროცესის აუცილებელ კომპონენტებს. ამრიგად, ჰეგელის რელიგიის ფილოსოფიას, მეტაფიზიკურთან ერთად, სოციალური მიზნებიც აქვს, რაც უკვე დღევანდელი გადმოსახედიდან ცხადად აჩვენებს, რომ ჰეგელს რელიგიის არსისა და ფუნქციების შესახებ სრულფასოვანი წარმოდგენა ჰქონდა.

ბიბლიოგრაფია:

• Arendt, H., The Origins of Totalitarianism, New York: Harcourt, Brace and Co., 1951.
• Bauer, B., David Friedrich Strauß, Das Leben Jesu, kritisch bearbeitet, BD. (Rez.), Jahrbücher für Wissenschaftliche Kritik 86, 1836.
• Harris, H. S., “The Young Hegel and the Postulates of Practical Reason”, in: Hegel and the Philosophy of Religion, ed. by D. E. Christensen, Hague: Martinus Nijhoff, 1970.
• Hegel, G. W. F., Lectures on the History of Philosophy, translated by E. S. Haldane and Frances H. Simson, 3 vols. London: Routledge & Kegan Paul, 1968.
• Hegel, G. W. F., Elements of the Philosophy of Right, edited by A. W. Wood, translated by H. B. Nisbet, Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
• Hegel, G. W. F., Lectures on the Philosophy of Religion, vol. 1: The concept of religion, translated by R. F. Brown, P. C. Hodgson, and J. M. Stewart with the assistance of J. P. Fitzer and H. S. Harris, University of California Press, 2008.
• Löwith, K., From Hegel to Nietzsche: The Revolution in Nineteenth-Century Thought, translated by D. E. Green, New York: Columbia University Press, 1964.
• New Perspectives on Hegel’s Philosophy of Religion, ed. by D. Kolb, State University of New York Press, 1992;
• Strauss, D. F., In Defense of My “Life of Jesus” Against the Hegelians, translated and edited by M. C. Massey, Hamden, CT: Archon Books, 1984.
• Sinnerbrink, R., Understanding Hegelianism (Understanding Movements in Modern Thought, Book 8), Routledge, 2014.