დიალოგი ახალი საქართველოს უნივერსიტეტში

18.04.2021

2018 წლის 7-11 ოქტომბერს საქართველოში სამეცნიერო ვიზიტით იმყოფებოდა დიოკლიის მიტროპოლიტი კალისტე უეარი - (კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო). მიტროპოლიტი კალისტე საქართველოში ახალი საქართველოს უნივერსიტეტის მოწვევით ჩამობრძანდა, რადგან მას ამავე უნივერსიტეტის საპატიო დოქტორის წოდება მიენიჭა. ამ ვიზიტის ფარგლებში ღვთისმეტყველებით დაინტერესებულ ქართველ მსმენელს საშუალება მიეცა თანამედროვეობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი მართლმადიდებელი თეოლოგისთვის მოესმინა. 10 ოქტომბერს კი ახალი საქართველოს უნივერსიტეტის დიდ საკონფერენციო დარბაზში გაიმართა შეხვედრა, რომელზეც მრავალი საინტერესო თეოლოგიური საკითხი იყო განხილული. დისკუსიაში მონაწილეობას იღებდნენ ახალი საქართველოს უნივერსიტეტის აკადემიური პერსონალი, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სასულიერო პირები, თეოლოგები, ასევე, სტუდენტები საქართველოს სხვადასხვა უნივერსიტეტიდან. 

პეტრიწის პორტალი გთავაზობთ რამდენიმე ფრაგმენტს ამ შეხვედრიდან. 

კითხვა: ცნობილია შესაქმეში მოთხრობილი ამბავი, თუ როგორ შექმნა ღმერთმა მატერიალური სამყარო, ცოცხალი ბუნება და თვით ადამიანი. მაგრამ ამის პარალელურად სამყაროს შექმნის შესახებ „მეცნიერული“ ხედვაც არსებობს, რომელიც რელიგიური ხედვისგან სხვადასხვა საკითხში განსხვავდება, მათ შორის - დროის საკითხში. არსებობს თუ არა ამ ორი ხედვის დაახლოების და გაერთიანების შესაძლებლობა და რამდენად მისაღები უნდა იყოს მართლმადიდებელი ქრისტიანისთვის ეს დაახლოება?

პასუხი: ამ შეკითხვაზე მარტივი პასუხის გაცემა ძალიან რთულია, რამდენადაც საჭიროა ამ საკითხისადმი მეცნიერული მიდგომის უაღრესად კარგი ცოდნა. მაგრამ შეგვიძლია გავაკეთოთ განსხვავება მეცნიერული მიდგომისა და რელიგიურ-თეოლოგიური მიდგომის დონეთა შორის. ქრისტიანული გადმოსახედიდან ჩვენ ვიცით, რომ ღმერთმა შექმნა სამყარო. ეს, ცხადია, არ არის მეცნიერული მიდგომა, თუმცა, ვფიქრობ, რომ ვერცერთი მეცნიერული თეორია ან მიდგომა ვერც გაამტყუნებს და ვერც დაამტკიცებს ამ მოსაზრებას. მაგალითად, ბევრი ქრისტიანი მოაზროვნე შეიძლება ფიქრობდეს, რომ ამ საკითხის რელიგიური ხედვა და ევოლუციის თეორია ერთმანეთთან კონფლიქტშია. მე პირადად არ ვარ ევოლუციის თეორიის კარგი მცოდნე და არც მისი მხარდამჭერი, მაგრამ, ვფიქრობ, რომ სრულიად შესაძლებელია, ერთი მხრივ, იყო ევოლუციის თეორიის მომხრე და, მეორე მხრივ, იყო კარგი მართლმადიდებელი ქრისტიანი. ევოლუციის თეორიას აქვს გარკვეული განშტოებები და ელემენტები, რომელთა მიღება უბრალოდ შეუძლებელია, მაგალითად, იმგვარი ელემენტები, რომელთა მიხედვითაც, საერთოდ, ადამიანის განსაკუთრებულობაც კი უარყოფილია და, ცხადია, ამას ჩვენ ვერ მივიღებთ, მაგრამ, სხვა შემთხვევებში, კონფლიქტისა და დაპირისპირების აუცილებლობას ვერ ვხედავ. ვფიქრობ, უნდა გვახსოვდეს, რომ ევოლუციის თეორია აღწერს ადამიანის და სამყაროს დაცემულ მდგომარეობას.

კითხვა: თანამედროვე მართლმადიდებლურ თეოლოგიასთან მიმართებით ისმის შემდეგი საკითხი: რა არის და ვინ არის ადამიანი? XX საუკუნის ფილოსოფოსთა მხრიდან იყო არაერთი მცდელობა ამ საკითხზე ფილოსოფიური ასპექტებით უაღრესად საინტერესო პასუხთა გაცემისა. როგორია ამ შემთხვევაში თანამედროვე მართლმადიდებლური თეოლოგიის ხედვა?

პასუხი: მართლმადიდებლური ხედვიდან გამომდინარე, შემიძლია გითხრათ, რომ აქ მთავარი არის ის, რომ ადამიანი ღმერთის ხატად და მსგავსად არის შექმნილი. ეს არის ის, რაც ჩვენ გვხდის უნიკალურს და გამორჩეულს. მაგრამ, მეორე მხრივ, ქრისტიანულ აზროვნებაში არ არის ზუსტი განმარტება იმისა, თუ რა არის ეს „ხატად და მსგავსად“ ყოფნა. მაგალითად, წმ. ეპიფანე ამბობს, რომ, ტრადიციის მიხედვით, ჩვენ ვართ ღმერთის ხატად და მსგავსად შექმნილნი, მაგრამ ტრადიცია არ გვეუბნება, თუ როგორ ვართ შექმნილნი მის ხატად და მსგავსად. ამდენად, მართლმადიდებლური მოძღვრების გათვალისწინებით, რომელიც ამბობს, რომ ადამიანი უნიკალურია, მინდა ხაზი გავუსვა ორ მომენტს. პირველი არის ის, რომ ღმერთი არის თავისუფალი და ადამიანი, რომელიც ღმერთის ხატია, ასევე, არის თავისუფალი. ღმერთის თავისუფლება შეუზღუდავი და უსაზღვროა, ხოლო ადამიანის თავისუფლება დაცემულ სამყაროში შეზღუდულია და, ამ თვალსაზრისით, არის გარკვეული განსხვავება ღვთაებრივ და ადამიანურ თავისუფლებას შორის. სიორენ კირკეგორი ამბობს, რომ ყველაზე დიდი ნიჭი და წყალობა, რომელიც ადამიანებს გვაქვს, არის არჩევანის თავისუფლება, რაც ჩვენ გვაძლევს მორალური გადაწყვეტილებების მიღების შესაძლებლობას. ასე რომ, ადამიანის, პიროვნების შესახებ თეოლოგიაში მე, პირველ რიგში, ყოველთვის ამ საკითხს გავუსვამდი ხაზს. მეორე საკითხი არის პირველის უფრო ვრცელი ვარიანტი, როდესაც ჩვენ ვამბობთ, რომ ადამიანი ღმერთის ხატი და მსგავსია, ესე იგი, ის წმინდა სამების  ხატი და მსგავსია. ამდენად, ჩვენ ისიც შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ჩვენ ქრისტეს ხატი და მსგავსი ვართ. მაგრამ, ამ შემთხვევაში, მე სწორედ სამების კონტექსტზე მინდა ყურადღების გამახვილება. რა არის ზოგადი განმარტება სამებისა? ის, რომ ღმერთი არის სიყვარული, მაგრამ ის არ არის თვითცენტრული სიყვარული, არამედ ის არის ურთიერთსიყვარული. ღმერთი არის მამა, ძე და სულიწმიდა, ურთიერთსიყვარულში გაერთიანებული. ამდენად, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ის არის მიმართებითი. ურთიერთმიმართების გარეშე, პიროვნული მიმართებების გარეშე ჩვენ ვერასდროს გავიგებთ, თუ რა არის მართლაც ღმერთი. და, ამდენად, თუკი ადამიანი ღმერთის ხატად და მსგავსად არის შექმნილი, რომელიც წმინდა სამებაა და რომელიც, თავის მხრივ, სიყვარულით არის ურთიერთმიმართებაში ერთმანეთთან, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ადამიანიც ასეთი არსებაა, ანუ ის გარკვეულ მიმართებაში უნდა იყოს სხვა არსებებთან. ჩვენ ნამდვილი ადამიანები ვხდებით მხოლოდ მაშინ, როდესაც ურთიერთობებში შევდივართ სხვა ადამიანებთან - მე მჭირდები შენ იმისთვის, რომ მე ვიყო მე.

კითხვა: ბუნება, სამყარო და ადამიანი ღმერთის მიერ არის შექმნილი. არის თუ არა ცოდვა ამ სამყაროს მიმართ ადამიანის უდიერი მოპყრობა და დაზიანება - იქნება ეს ცხოველის თუ, ზოგადად, ბუნების მიმართ უგულისყურო მოპყრობა?

პასუხი: პირველი, რაც ბუნებისა და ადამიანის მიმართების შესახებ უნდა ითქვას, არის ის, რომ ჩვენ ბუნების ნაწილი ვართ და ბუნებაში ვცხოვრობთ. სამყარო ჩვენდამი ღმერთის საჩუქარია და ჩვენ გვაქვს იმის პასუხისმგებლობა, რომ ის მართებულად გამოვიყენოთ. მართალია, სამყარო ღვთის საჩუქარია, მაგრამ ჩვენ უნდა შევინარჩუნოთ ის და ისევ მივუძღვნათ ღმერთს. როდესაც ბუნების შესახებ ვსაუბრობთ, მინდა შევეხოთ სწორედ ამ შეთავაზების, მიძღვნის საკითხს. ჩვენ, ადამიანები (და ამ შემთხვევაში მე არ ვეხები ანგელოზთა დასს), ვართ ერთადერთი თვითცნობიერი არსებები ამ სამყაროში და, ამდენად, იმის პასუხისმგებლობაც გვაქვს, რომ ვიზრუნოთ ამ სამყაროზე. ცხოველებს, ასევე, ახასიათებთ გარკვეული მიძღვნა ღმერთისადმი, ისინი თავიანთ თავს უძღვნიან ღმერთს იმით, რომ მიჰყვებიან თავიანთ ინსტინქტებს, ხოლო ჩვენ თავს ვუძღვნით ღმერთს იმით, რომ ვაკეთებთ თავისუფალ არჩევანს, ვიღებთ თავისუფალ გადაწყვეტილებებს. პირველ საუკუნეებში, ქრისტიანულ სამყაროში იყო ერთგვარი ხოტბა ქრისტესადმი, რომელსაც დღეს ვერ ვნახავთ კანონიკურ სახარებაში. ალბათ, ბევრმა თქვენთაგანმა იცის ეს სიტყვები - მოჭერი ხე და დამინახავ მასში, აიღე ქვა და მე იქ ვიქნები. ღმერთი ყველგანაა სამყაროში. ყველაფერი წმინდაა. ბუნებასთან მიმართებაში ჩვენ უნდა გვახსოვდეს, რომ ჩვენ, ამავდროულად, ურთიერთობა გვაქვს ღმერთთან, რომელიც მთელ სამყაროში სუფევს.

კითხვა: თქვენს ნაშრომებში არის რენე დეკარტის ფორმულის, cogito ergo sum – „ვაზროვნებ, მაშასადამე, ვარსებობ“, ახალი „ვერსია“ – „მიყვარს, მაშასადამე, ვარსებობ“. რენე დეკარტი თავის ამ ცნობილ დებულებას შემდგომ ღმერთის არსებობას უკავშირებს, ანუ საკუთარი აზროვნებიდან მიდის თავის არსებობამდე და შემდგომ ადგენს იმას, რომ ღმერთიც არსებობს. ღმერთის არსებობა მისთვის, მისი ცნობიერებისთვის არის ერთგვარი თვითცხადი დებულება. შეიძლება იგივე ითქვას „მიყვარს, მაშასადამე, ვარსებობ“ დებულების შესახებაც? შეიძლება ის ასე გაგრძელდეს: „მიყვარს, მაშასადამე, ღმერთი არსებობს“, ანუ ღმერთის არსებობა სიყვარულის მეშვეობით შეიძლება თუ არა ადამიანში თვითცხადი მოცემულობა იყოს?

პასუხი: ვფიქრობ, რომ დიახ, შეგვიძლია! დეკარტი იმ შემთხვევაში, როდესაც ლაპარაკობდა აზროვნებისა და არსებობის შესახებ, ამ თვალსაზრისით, უფრო გონებას გულისხმობდა. მე კი ვფიქრობ, რომ აქ ერთი კომპონენტი უნდა დავამატოთ, ეს არის სიყვარული. რადგანაც, თუ გიყვარს, ე.ი. არსებობ, და თუ გიყვარს, ე.ი. თავისუფალიც ხარ. შენ შეგიძლია იყო თავისუფალი იმიტომ, რომ თავისუფლება სიყვარულის შედეგია. მე არ მგონია, რომ ჩვენი გონისმიერი ძალებით ღმერთის არსებობის დამტკიცება შეგვიძლია. დეკარტს ეგონა, რომ ეს შესაძლებელია, მაგრამ მე ასე არ ვფიქრობ. თუმცა, სიყვარულის მეშვეობით ჩვენ შეგვიძლია მოვიპოვოთ და შევიძინოთ მიზეზი ღმერთის რწმენისა. ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ევკლიდეს გეომეტრიით ღმერთის არსებობას ვერ დავამტკიცებთ, მაგრამ სიყვარულით, რომელიც სცდება ამ სამყაროს ფარგლებს და მის მიღმა გადის ანუ გარეგადამწვდომია, ჩვენ შეგვიძლია ღმერთი ვიწამოთ და შევიმეცნოთ.

კითხვა: როგორ უნდა გავიგოთ რელიგიისა და სეკულარული სამყაროს კულტურის ურთიერთმიმართება? არის თუ არა რელიგია პირადი რწმენისა და რელიგიური ინსტიტუციების საქმე, თუ ის უნდა იყოს ჩვენი საჯარო პოლიტიკის ნაწილი, ქვეყნის კანონმდებლობის ეთიკური ნაწილი?

პასუხი: დასაწყისში, აღვნიშნავ, რომ თანამედროვე სამყაროში, მართლმადიდებლური თვალსაზრისით, ჩვენ შეგვიძლია გვქონდეს იმგვარი ხედვა, რომლის თანახმადაც, პოტენციურად, ყველაფერი წმინდაა. ღმერთის მადლი და წყალობა ყველაფერშია, ასე რომ, ყველაფერი შეიძლება გახდეს წმინდა. XVIII საუკუნის ინგლისელი პოეტი, უილიამ ბლეიკი ამბობს, რომ ყველაფერი, რაც ცოცხლობს, წმინდაა. მაგრამ, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ჩვენ ვცხოვრობთ დაცემულ სამყაროში, რომელიც გაუცხოებულია ღმერთისგან. მაგრამ ეს არ არის სრული დაცემა, ღმერთი მაინც წარმოდგენილია ჩვენს სამყაროში და უნდა ვიბრძოლოთ, ვიშრომოთ და ვიღვაწოთ იმისთვის, რომ აღვიდგინოთ თავი მისი მოწყალების ქვეშ.

ახლა კი, რაც შეეხება ეკლესიისა და სახელმწიფოს მიმართების კონტექსტს. მაგალითად, ბიზანტიური სახელმწიფოს იდეალი იყო ის, რომ საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროზე განევრცოთ ეს სიწმინდე, ანუ განეწმინდათ ყველა სფერო, მაგრამ ეს იდეალი ვერასდროს იქნა მიღწეული. გლობალურად რომ ვთქვათ, ჩვენ ვცხოვრობთ „პოსტ-კონსტანტინეს ეპოქაში“. იმპერატორი კონსტანტინე იყო ადამიანი, რომელსაც პირველს მოუვიდა თავში აზრად ეკლესიისა და სახელმწიფოს თანამშრომლობის მოდელის განვითარება; მთელი შემდგომი ეპოქის განმავლობაში სახელმწიფო და ეკლესია ერთმანეთთან თანამშრომლობდა. მაგრამ, ვფიქრობ, რომ დღეს ეს უკვე ნელ-ნელა წარსულს ბარდება. დღეს ცოტა სხვა ვითარებაა, დღეს ვერ დავიწყებთ წარსულისკენ ყურებას და იმაზე ფიქრს, რომ აღვადგინოთ ბიზანტიური მოდელის მსგავსი რამ. დღეს ჩვენ გვჭირდება ეკლესიის თავისუფლების და დამოუკიდებლობის დაცვა. დაე, ჩვენ ვითანამშრომლოთ პოლიტიკოსებთან, მაგრამ ნუ მივცემთ მათ იმის უფლებას, რომ გვითხრან, თუ რა გავაკეთოთ. ჩვენ ვართ ამ სამყაროში, მაგრამ არა ამ სამყაროს „თამაშგარე“ მდგომარეობაში.

კითხვა: თქვენი მრავალწლიანი სულიერი მოღვაწეობის გზაზე, ვინ მოახდინა თქვენზე ყველაზე დიდი შთაბეჭდილება, ვინ დატოვა წარუშლელი კვალი თქვენს ცხოვრებაში?

პასუხი: ნება მიბოძეთ, ამ შეკითხვას ორ ეტაპად გავცე პასუხი. პირველ რიგში, ვისაუბრებ იმ თეოლოგებზე, რომლებიც მე დამეხმარნენ მართლმადიდებლური სწავლების გაგებაში. ჩემზე გავლენა მოახდინა ორმა დიდმა თეოლოგმა - გიორგი ფლოროვსკიმ და ვლადიმერ ლოსკიმ; მე მათთან ურთიერთობა მქონდა და საკმაოდ ბევრი მისაუბრია. თუმცა, ჩემზე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა XIX საუკუნის თეოლოგმა ალექსეი ხომიაკოვმაც. მე არ ვეთანხმებოდი მის რასისტულ შეხედულებებს, მაგრამ ეკლესიასთან მიმართებით მას კარგი ხედვები ჰქონდა. მე არავის შევხვედრივარ, ვინც ხომიაკოვის მეშვეობით მართლმადიდებლობით დაინტერესებულა, მაგრამ მე ნამდვილად მისი მეშვეობით დავინტერესდი მართლმადიდებლობით. აღსანიშნავია, ასევე, ის სულიერი მასწავლებლები, რომლებთანაც ურთიერთობა მქონდა, ის ბერები („სტარეცები“), რომლებმაც ჩემზე გავლენა მოახდინეს. ერთ-ერთი, ვინც ჩემზე დიდი სულიერი გავლენა მოახდინა და ვისთანაც მე ურთიერთობა მქონდა, იყო წმინდა ამფილოქე პატმოსელი, რომელიც მსოფლიო საპატრიარქომ რამდენიმე კვირის წინ წმინდანად შერაცხა. ზოგიერთი წმინდანი ურთიერთობაში ცოტა მკაცრი და პირქუშია, მამა ამფილოქე უაღრესად მოსიყვარულე იყო, ის იყო სიყვარულის მქადაგებელი. შემდეგი სულიერი მასწავლებელი, რომელმაც ჩემზე გავლენა მოახდინა, არის მამა გიორგი შერემეტიევი, რომელთანაც გამგზავნა ლონდონის მართლმადიდებლური ბერძნული ეკლესიის ეპისკოპოსმა. შერემეტიევი წარმოშობით რუსი იყო. კიდევ ერთი მასწავლებელი, რომელიც მე მყავდა, იყო წმინდა იოანე მაქსიმოვიჩი (იოანე შანხაელი), რომელთანაც მე მქონდა ურთიერთობა სან-ფრანცისკოში. გარკვეულ მომენტში, როდესაც მე ვფიქრობდი, თუ რამდენად სწორი გზა ავირჩიე, სწორედ მასთან ურთიერთობის შედეგად გადავწყვიტე, რომ დავრჩენილიყავი ამ გზაზე. ჩემთვის დიდი წყალობა იყო მათთან ურთიერთობა.