ნეტარი ავგუსტინე და ქართული აზროვნება

19.05.2020

საკითხის დასმა

ნეტარი ავგუსტინე ქართულ ფილოსოფიურ და საღვთისმეტყველო აზროვნებაში საგანგებო მეცნიერული შესწავლის საგნად დღემდე არ ქცეულა. ამ დიდი ქრისტიანი ფილოსოფოსისა და თეოლოგის უმდიდრეს შემოქმედებას ქართველი მოაზროვნეები, უმეტესწილად, ფრაგმენტულ, ეპიზოდურ ყურადღებას აქცევდნენ. ეს მრავალი მიზეზით იყო განპირობებული. უწინარეს ყოვლისა, აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ნეტარი ავგუსტინეს პირველი თარგმანი ბერძნულ ენაზე XIV საუკუნეში განხორციელდა.  მაშასადამე, ბიზანტიური სამყაროსთვის მისი ნააზრევი გაცილებით გვიან გახდა ცნობილი, ვიდრე ეს სასურველი იქნებოდა. აქედან გამომდინარე, ავგუსტინე ქართული აზროვნებისთვისაც ქრისტიანობის უცნობ საუნჯედ რჩებოდა, რადგან შუა საუკუნეებისა და ახალი დროის ქართველი მოაზროვნეები ქრისტიანული აზროვნების თვალსაჩინო ნიმუშებს ჯერ ბერძნული, ხოლო შემდეგ კი რუსული ენის მეშვეობით ეცნობოდნენ.

თუკი მხედველობაში მივიღებთ ნეტარი ავგუსტინეს ქართული თარგმანებისა  და მის შესახებ არსებული სამეცნიერო ნაშრომების რაოდენობას, უნდა ითქვას, რომ ამ დიდი ქრისტიანი ფილოსოფოსისა და თეოლოგის სერიოზული შესწავლა ქართული ჰუმანიტარული მეცნიერების სამომავლო საქმედ რჩება. მიუხედავად ამისა, ახალი დროიდან მოყოლებული, მისი ესა თუ ის კონცეფცია ქართველი მოაზროვნეების გარკვეულ ყურადღებას მაინც იქცევდა. ამის საილუსტრაციოდ, ქვემოთ, ნეტარი ავგუსტინეს რეცეფციას ქართული აზროვნების კონტექსტში სამ ეტაპად დავყოფთ და ვეცდებით, რომ ის ძირითადი ტენდენციები გამოვკვეთოთ, რომელზეც ქართველი მოაზროვნეები ამახვილებდნენ ყურადღებას.

1. ახალი დრო (XVIII-XIX საუკუნეები)

ანტონ ბაგრატიონი (1720-1788 წწ.) - ახალი დროის დიდი ქართველი ფილოსოფოსი და ღვთისმეტყველი  - ავგუსტინეს შესახებ თავის მთავარ ნაშრომში „სპეკალი“ (1752 წ.)  სულ რამდენჯერმე საუბრობს და ისიც სპეციფიკურ კონტექსტში. ანტონ ბაგრატიონის ფილოსოფიურ შემოქმედებაში, უწინარეს ყოვლისა, პლატონის და არისტოტელეს კონცეფციებია განხილული. მისი მთავარი ფილოსოფიური ნაშრომის - „სპეკალი“ - პრობლემების ანალიზისას, იგი პლატონის დიალოგებს, არისტოტელეს თხზულებებსა და მათი (ქრისტიანი) ინტერპრეტატორების მდიდარ ტრადიციას ეყრდნობა. „სპეკალის“ პირველ ნაწილში ცნების, წინადადებისა და დასკვნის თეორიები პლატონის მოხმობით, მაგრამ, განსაკუთრებით კი, არისტოტელეს მეშვეობითაა განვითარებული. ამ ნაშრომის მეორე ნაწილშიც ორივე ფილოსოფოსი ფართოდაა გათვალისწინებული. აქ გამოკვლევის ძირითად საგანს ქმნის „ადგილნი დიალექტიკისანი“: დიალექტიკის პლატონისეულ და არისტოტელესეულ გაგებას ანტონ ბაგრატიონი დაწვრილებით განმარტავს. „სპეკალის“ მესამე ნაწილი სულის შესახებ მოძღვრებას ეხება. აქაც პლატონისა და არისტოტელეს მოსაზრებები (მათი ქრისტიანული რეცეფციისა და ტრანსფორმაციის ისტორიის მოხმობით) ანტონ ბაგრატიონის შემეცნების თეორიის საფუძველს ქმნის.

ანტონ ბაგრატიონი წინასოკრატელთა ფილოსოფიასაც (ჰერაკლიტე, პითაგორა, დემოკრიტე, პარმენიდე) ეყრდნობა. ეს მოაზროვნეები და მათი განაზრებანი „სპეკალის“ შემეცნებისთეორიული საკითხების გადმოცემისას მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ. ანტონი, სულის არსების განხილვისას, წინასოკრატელთა შემორჩენილ ფრაგმენტებს ხშირად მოიხმობს - მათ ზოგიერთ აზრს ეთანხმება, უფრო ხშირად კი, აკრიტიკებს წინასოკრატელთა ფილოსოფიურ შეხედულებებს. ასეთივე ვითარება გვაქვს ელინისტური ფილოსოფიის რეცეფციის შემთხვევაშიც. მართალია, ანტონი ელინისტ ფილოსოფოსებს სათანადოდ აფასებს, მაგრამ მათ მოსაზრებებსაც ხშირად აკრიტიკებს. სტოელთა ფილოსოფია და ეპიკურეს მოძღვრება მისთვის კარგად იყო ცნობილი. სენეკას მოძღვრება „სპეკალის“ შემეცნებისთეორიული პრობლემატიკის განხილვისას პოზიტიურადაა შეფასებული, ხოლო ეპიკურეს შეხედულებანი კი სულის შესახებ მძაფრადაა გაკრიტიკებული. ამავე კონტექსტში ანტონი სადუკეველთა „ბოროტ ცოდნას“, ორიგენელთა „ელამ მოძღვრებას“, მანიქეველთა „საძაგ სიბრძნისმეტყველებას“ მკვეთრად ემიჯნება, აკრიტიკებს და მათ საპირწონედ ქრისტიანობის „სანატრელი მოძღვრების“ იმ კონცეფციებს მოიხმობს, რომლებმაც სულის „მეტყველი განსაზღვრება“ მოგვცეს. სწორედ ამ „სანატრელი მოძღვრების“ რიგში განათავსებს ანტონი ავგუსტინეს განსაზღვრებას სულის არსის შესახებ. ანტონის აზრით, ავგუსტინემ (შემეცნებისთეორიული პერსპექტივიდან გამომდინარე) სულის ერთ-ერთ არსებით თვისებას მიაქცია საგანგებო ყურადღება, კერძოდ კი, მის „რაოდენობრივ“ ასპექტს,  რომელიც კი არ „განიზომება“, არამედ თავის ამ თვისებას შემეცნებით პროცესში ავლენს და ახორციელებს, როგორც „შეძლებითი ძალი“, მოქმედი ძალა, „მსგავსებაჱ ყოველთა“.  სწორედ მისი ეს თავისებურება, იყოს „მსგავსებაჱ ყოველთა“, უზრუნველყოფს შემეცნებითი პროცესის წარმატებით წარმართვას და ცოდნის მიღების წინაპირობას წარმოადგენს. სული, როგორც „ნაბადთა მიმართ“  მსგავსება, არც იზრდება და არც იკლებს, არც დიდია და არც მცირე. მისი რაოდენობრივი ასპექტი იმ სახით ვლინდება, რომ ის შემეცნების პროცესს ახორციელებს ყოველი არსებულის („ნაბადთა“) მიმართ და მისი მოქმედებების სიმრავლეც სწორედ ამაზე მიანიშნებს. სულიერ ძალთა სიმრავლე არ ნიშნავს ძალთა სიდიდეს, პირიქით, სული მარტივი არსის მქონე ერთეულია, რაც, ანტონის აზრით, ნათლად წარმოაჩინა „სამღთო იოანემ“, იოანე პეტრიწმა, პროკლე დიადოხოსის „ღვთისმეტყველებითთა კავშირთასა“ („თეოლოგიის საწყისების“) შესახებ შექმნილ თავის კომენტარში („განმარტებასა შინა“).  მაშასადამე, იოანე პეტრიწმა სულის არსი და მისი შემოქმედებითი ძალა („შეძლებითი ძალი“) ადეკვატურად დაახასიათა, როცა მას „საუკუნო სიცოცხლე“, „გონიერება და ნება“, „თვითხელმწიფება“, „ხატად მღვთისად ქმნილობა“, „თვითმიმდრეკობა“ და სხვ.  მსგავსი თვისებები მიაწერა.

აქ კიდევ ერთხელ აშკარად იკვეთება ანტონ ბაგრატიონის სიმპათია ნეტარი ავგუსტინეს მიმართ. „სპეკალი“-ს 130-ე თავში განხილული ავტორების (წინასოკრატელები, პლატონი, არისტოტელე, ნემესიოს ემესელი, ალბერტ დიდი და სხვ.) კონცეფციებს სულის შესახებ იგი სწორედ ნეტარი ავგუსტინესა და იოანე პეტრიწის შეხედულებების მოხმობით, ციტირებითა და რეინტეპრეტირებით ამთავრებს. თუკი იმას გავითვალისწინებთ, რომ ანტონისთვის ფილოსოფოსთა შორის სწორედ იოანე პეტრიწი იყო ხელშეუხებელი ავტორიტეტი, მაშინ კიდევ უფრო ნათლად გამოიკვეთება მისი დადებითი დამოკიდებულება ავგუსტინეს მოძღვრების მიმართ. ანტონმა სულის არსის ადეკვატურად დასახასიათებლად და გამოკვეთის მიზნით ქრისტიანობის დიდი მასწავლებლების შეხედულებები ავგუსტინესა და იოანე პეტრიწის შეხედულებების მოშველიებით განმარტა და განავრცო კიდევაც.

აქვე აღსანიშნავია ის გარემოებაც, რომ ანტონმა თბილისსა (1755 წ.) და თელავში (1782 წ.) დაარსებული სასულიერო სასწავლებლებისათვის დაწერა სხვადასხვა სახის სახელმძღვანელო და საამისოდ გადმოაქართულა მრავალი სამეცნიერო ტექსტი. „სპეკალი“ სწორედ ამ ტიპის სახელმძღვანელოდ უნდა აღვიქვათ. ახალი თაობის ქართველი თეოლოგები და ფილოსოფოსები ამ ნაშრომითაც უნდა განსწავლულიყვნენ. ეს იმდროისთვის მეტად შთამბეჭდავი წიგნი მოიცავდა ქრისტიანული აზროვნების უმდიდრესი საგანძურიდან ამოკრეფილ მარგალიტებსა და იმ სახელმძღვანელო პრინციპებს, რომელზე დაყრდნობითაც ქართველი შეგირდი ქრისტიანული აზროვნების წიაღში უნდა შესულიყო, რათა ჭეშმარიტ ქრისტიანულ მოძღვრებაზე დაფუძნებული ღვთისმეტყველება და ფილოსოფია შეეთვისებინა. ამ სახის წიგნებში შეძლებისდაგვარად თავმოყრილი იყო ის, რისი ათვისებაც საჭირო იყო და ისიც, რისი უკუგდებაც უნდა მომხდარიყო. როცა ანტონი ამ თხზულებაში სულის არსის ავგუსტინესეული გაგების ინტეგრირებას ახდენს, ამით იგი მას ქრისტიანობის ურყევ ავტორიტეტთა რიცხვს მიაკუთვნებს, ხოლო ავგუსტინეს აღნიშნული კონცეფციის იოანე პეტრიწის სულის თეორიასთან თავსებადობის ჩვენებით კი ქართულ საღვთისმეტყველო და ფილოსოფიურ აზროვნებასთან მის შინაგან კავშირს უსვამს ხაზს.

* * *

ნეტარი ავგუსტინეს შესახებ ფრაგმენტულად, თუმცა ასევე დადებით კონტექსტში მსჯელობს ქართული ფილოსოფიური ღვთისმეტყველების მეორე დიდი წარმომადგენელი იონა ხელაშვილი (1778-1837 წწ.).  ფილოსოფიური ღვთისმეტყველების ხელაშვილისეული მოდელი ხილულისა და უხილავის იმგვარ გაგებას ეფუძნება, რომელიც უარყოფს „მარცხულთა ფილასოფოსკათა“ „ცოფიან სიბრძნესა“ და ანტი-მოძღვრებას. „კამკამა სიბრძნის წყაროთა“ ვერმცნობი პირნი ვერასოდეს ეზიარებიან ფილოსოფიური ღვთისმეტყველების ტკბილ ნაყოფს; ისინი განრიდებულნი არიან სულიწმიდის მადლს და მათ სულებში „არა შევალს სიბრძნე.“ 

იონა ხელაშვილის თანახმად, ფილოსოფიური ღვთისმეტყველება რთულსა და კომპლექსურ სააზროვნო სისტემას („რთულ ლექსს“) წარმოადგენს. მასში ორივე დისციპლინა თანასწორადაა წარმოდგენილი, „ორნივე მეტყველია“ და ის „დიადი წიგნების“ სულიერ საუნჯეს ეფუძნება. ამდენად, ქრისტიანული ფილოსოფიური ღვთისმეტყველება, უწინარეს ყოვლისა, ძველი და ახალი აღთქმის სიბრძნეს ასახავს სპეციფიკური ფილოსოფიური ფორმით. ამ კუთხით საგანგებო მნიშვნელობას იძენს ქრისტიანობის ისეთი დიდი მასწავლებელი, როგორიც წმინდა ავგუსტინე იყო. იონა ხელაშვილი სოლომონ დოდაშვილისადმი (1805-1836 წწ.) მიწერილ თავის ერთ-ერთ წერილში (#49, 1824-27 წწ.)  სწავლა-განათლების საკითხებს განიხილავს და ამ კონტექსტში ახსენებს თქმულს „წ. აგკსტინე მასწავლელისაგან“.  ამ მოძღვრების მიხედვით, ადამიანის ცხონება თვით ადამიანის მცდელობის გარეშე შეუძლებელია. პირველ რიგში, თვითონ ადამიანს უნდა ჰქონდეს იმის სურვილი, რომ საკუთარი ნებელობის საფუძველზე მიაღწიოს „ცხონებას“, ეს მისი თავისუფალი გადაწყვეტილების შედეგი უნდა იყოს და არა გარეგანი იძულების შედეგი. ამავე კონტექსტში იონა ხელაშვილი საუბრობს „შინაგანი კაცის“, მაშასადამე, „შინაგანი ადამიანის“ შესახებ, რომელიც ადამიანის თავისუფალი ნების „მნებებლობის“ საფუძველს ქმნის. ეს „შინაგანი კაცი“ იგივეა, რაც თითოეული ადამიანის ინდივიდუალური (პიროვნული) სული, რომელსაც ნებავს და სურს, რომელსაც შეუძლია ცხონდეს და წარიწყმიდოს კიდეც. სწორედ ამ ალტერნატივის წინაშე დგას „შინაგანი კაცი“: ერთი გზა - განათლებისა და სიბრძნისმოყვარეობის მეშვეობით - ცხონებისკენ მიდის, ხოლო მეორე გზა - უგუნურებისა და უმეცრების მეშვეობით - წარწყმედისკენ მიაქანებს მას. იონა ხელაშვილის აზრით, თითოეულ ადამიანში სწორედ ეს „შინაგანი კაცი“ უნდა განისწავლოს სიბრძნისაგან, რათა იგი „განათლდეს საღვთოდ“ და სრულ იქმნას ღვთაებრივი სათნოების მეშვეობით.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, უნდა აღინიშნოს, რომ იონა ხელაშვილი ნეტარი ავგუსტინეს უაღრესად მრავალფეროვანი შემოქმედებიდან ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ასპექტზე ამახვილებს ყურადღებას და მას სპეციფიკურ ჰერმენევტიკულ ჭრილში წარმოადგენს. როცა იგი „შინაგანი ადამიანის“ შესახებ საუბრობს, ამ კონცეფციის ფართოდ გავრცელებულ ინტერპრეტაციას გვთავაზობს, თუმცა არ ახსენებს პელაგიასა (დაახ. 350-420 წწ.) და მის მიმდევრებს. პელაგიანელობა გავლენიანი მიმართულება იყო ჳვ საუკუნეში. ისინი ნებისა და თავისუფლების ავგუსტინესეული თეორიის არათანმიმდევრულობასა და „გახევებულ“ ბუნებაზე მიანიშნებდნენ. მაშასადამე, ისინი, ავგუსტინეს საწინააღმდეგოდ, იმაზეც მიუთითებდნენ, რომ ამ საკითხში ჰიპონის ეპისკოპოსი ქრისტიანობის არსს მკვეთრად ასცდა. მიუხედავად იმისა, რომ 431 წლის ეფესოს მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე პელაგიანელობა დამარცხდა, ნების თავისუფლების მათეული გაგება კვლავაც დიდ როლს თამაშობდა თეოლოგიური დისკუსიების დროს. ასე რომ, იონა ხელაშვილი ნეტარი ავგუსტინეს „შინაგანი ადამიანის“, ნების/თავისუფლების თეოლოგიის „დოგმატურ“ გაგებას გვთავაზობს და იმ რთული, კონფლიქტებით აღსავსე ფილოსოფიურ-ისტორიული კონტექსტის წარმოდგენას არ თვლის საჭიროდ, რომელშიც ეს თეორია შეიქმნა.

2. ნეტარი ავგუსტინე და XX საუკუნის ქართული ფილოსოფიური ისტორიოგრაფია

XX საუკუნის ქართული ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის ჩამოყალიბება ძირითადად საქართველოს გასაბჭოების პროცესს დაემთხვა და, შესაბამისად, ამ პროცესის თვალსაჩინო ანარეკლია კიდეც.

XX საუკუნის ქართული ფილოსოფიური ისტორიოგრაფია საბჭოთა მარქსისტულ-ლენინისტური ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის უტყუარ კვალს ატარებს და მაშინდელი იდეოლოგიური პათოსითაა აღბეჭდილი. ამის ნათელი დასტურია იმ პერიოდში შექმნილი ფილოსოფიის ისტორიის სახელმძღვანელოები, რომლებიც ფილოსოფიის უმდიდრეს ისტორიას - დაწყებული ძველი ბერძნული ფილოსოფიიდან ვიდრე XX საუკუნის ფილოსოფიამდე - მატერიალიზმსა და იდეალიზმს შორის ბრძოლის კონტექსტში წარმოადგენენ და ამით უკიდურესად ამარტივებენ და უსახურს ხდიან ფილოსოფიის ისტორიულ მემკვიდრეობას.

ამ ტენდენციებს ასახავს 1941 წელს გამოცემული ფილოსოფიის ისტორიის პირველი ვრცელი სახელმძღვანელო ქართულ ენაზე, რომელიც ცნობილ ქართველ მოაზროვნეს მოსე გოგიბერიძეს (1897-1949 წწ.) ეკუთვნის.  მასში ფილოსოფიის მთელი მემკვიდრეობა მატერიალიზმსა და იდეალიზმს შორის ბრძოლის ჭრილშია განხილული, უფრო მეტიც, ეს ორი ფილოსოფიური მიმდინარეობა წარმოდგენილია როგორც დაპირისპირებული პარტიები და ამით ყოველი სახის ფილოსოფიის იდეოლოგიურ ხასიათსა და „პარტიულობას“ ესმება ხაზი.  აქედან გამომდინარე, საბჭოთა კავშირში შექმნილი ფილოსოფიის ისტორიის სახელმძღვანელოთა დანიშნულება ფილოსოფიის ისტორიის იდეათა ბრძოლის სახით წარმოდგენა იყო, რომელიც, საბოლოო ჯამში, მატერიალიზმის გამარჯვებით სრულდება.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, უჩვეულო არ არის, რომ მოსე გოგიბერიძე თავის სახელმძღვანელოში „ფილოსოფიის ისტორია“ ნეტარ ავგუსტინეს უმეტესწილად უარყოფით კონტექსტში წარმოადგენს და რეაქციულ მოაზროვნედ მიიჩნევს.  მისი აზრით, ავგუსტინეს ფილოსოფია პლატონისა და პორფირეს მეტაფიზიკის „ქრისტიანული ფალსიფიკაცია“ იყო,  რამაც დიდი როლი ითამაშა შუა საუკუნეების „ქრისტიანული სქოლასტიკური და რეაქციული მსოფლმხედველობის გაფორმებაში“. ავგუსტინე „რეაქციული ისტორიოსოფიის“ ავტორია, რომელიც ქრისტიანული ფილოსოფიის ახალი მოდელის შექმნით ეკლესიის გაბატონებული კლასის სამსახურში ჩაყენებას ისახავდა მიზნად. იგი მსოფლიო ისტორიას საზოგადოების ქრისტიანული მოწყობის პრინციპებიდან გამომდინარე აფასებს და ამქვეყნიური სახელმწიფოს მოწესრიგების ცდა და ბედნიერების ძიება ღვთაებრივი პრინციპების ღალატად და ეშმაკის მსახურებად მიაჩნია. მოსე გოგიბერიძე ავგუსტინეს რეაქციული ისტორიოსოფიის არსს ხედავს დონატისტების წინააღმდეგ მის ბრძოლაშიც და მის მიერ განვითარებულ პრედესტინაციის თეორიაშიც, რომლის მიხედვითაც ე.წ. „ბუნებრივი ადამიანი“ რეალურად არავითარ ავტონომიურობას არ ფლობს და მისი თავისუფლება სინამდვილეში მხოლოდ ღმერთის მზრუნველობისა და მოწყალების მეშვეობით ხორციელდება. მაშასადამე, ადამიანს მხოლოდ საკუთარ თავზე დაყრდნობით არ შეუძლია სიკეთის არჩევა, ამისათვის მას აუცილებლად სჭირდება ღვთის მზრუნველობა, მისი დახმარება და შემწეობა. მოსე გოგიბერიძის აზრით, ნებისყოფის თავისუფლების ავტონომიურობის პრინციპი აქ უქმდება და ამის ნათელი დასტურია ავგუსტინეს მიერ წამოწყებული კიდევ ერთი შეურიგებელი ბრძოლა პელაგიანელების წინააღმდეგ, რომლებიც „ინტელექტუალური ავტონომიის პრინციპს“ იცავდნენ და თითოეული ადამიანის პირადი პასუხისმგებლობის შესახებ მსჯელობდნენ. ავგუსტინემ კი ამხილა, გაკიცხა პელაგიანელთა შეხედულებები, როგორც „ქრისტიანობასთან მოურიგებელი დოქტრინა“ და მათ განადგურებასაც მიაღწია.

შეჯამების სახით შეიძლება ითქვას, რომ მოსე გოგიბერიძე ნეტარი ავგუსტინეს პიროვნებასა და თეორიულ შემოქმედებას მკვეთრად ნეგატიურ ჭრილში განიხილავს და მას „რელიგიურ-ეკლესიური რეაქციის პოლიტიკურ მესიტყვედ“ მიიჩნევს.  საქმეში ჩახედულ მკითხველს ასეთი შეფასება მაინც გაუკვირდება იმ მკვლევარისაგან, რომელმაც ქრისტიანული ფილოსოფიის სხვადასხვა ასპექტებს არაერთი საგულისხმო ნაშრომი მიუძღვნა. მათ შორის განსაკუთრებით აღსანიშნავია მისი მეტად საყურადღებო გამოკვლევა „რუსთაველი. პეტრიწი. პრელუდიები“,  რომელიც ქართული ფილოსოფიური აზროვნების შესწავლის თვალსაზრისით დღესაც არ კარგავს აქტუალობას. თუმცკი საქმის ვითარებაში გასარკვევად დაგვეხმარება იმ ფაქტის გახსენება, რომ მოსე გოგიბერიძის „ფილოსოფიის ისტორია“ სტალინური რეჟიმის პირობებში იქმნებოდა. ეს ის დროა, როცა ქრისტიანული აზროვნების ხსენებაც კი დიდ რისკთან იყო დაკავშირებული, არათუ ქრისტიანული ფილოსოფიის ერთ-ერთი წამყვანი და თვალსაჩინო წარმომადგენლის ადეკვატური გაგებისა და შეფასების მცდელობა. სწორედ ამიტომ არის მოსე გოგიბერიძის მიერ ნეტარი ავგუსტინეს შემოქმედების დახასიათება უკიდურესად ტენდენციური და იდეოლოგიური. თუკი ფილოსოფიის ისტორიული კვლევის თანამედროვე მეთოდოლოგიური პრინციპებიდან გამომდინარე განვიხილავთ ნეტარი ავგუსტინეს მოძღვრების დახასიათებას მოსე გოგიბერიძის მიერ, მაშინ თვითონ ის უნდა შეფასდეს, როგორც „რეაქციული“ ხასიათის მქონე და ცალსახად უკუსაგდები.

* * *

ნეტარი ავგუსტინეს შესახებ ფრაგმენტულ, ეპიზოდურ მსჯელობას ვხვდებით XX საუკუნის მეორე ნახევრის 50-იან წლებში გამოქვეყნებულ კიდევ ერთ მნიშვნელოვან ქართულენოვან ნაშრომში „ქართული ფილოსოფიის ისტორია“ (ტ. I-II, 1956-1958 წწ.), რომელიც ცნობილ ქართველ მეცნიერსა და ფილოსოფოსს, შალვა ნუცუბიძეს (1888-1969 წწ.) ეკუთვნის. ამ მონუმენტური თხზულების ორივე ტომში გვხვდება საუბარი ნეტარი ავგუსტინეს შესახებ, მეტწილად, პოზიტიურ კონტექსტში. აქ მოსე გოგიბერიძის მკაცრი და მკვეთრად „რეაქციული“ ტონი უკვე აღარ იგრძნობა. შ. ნუცუბიძე ქართული ფილოსოფიის ისტორიის სხვადასხვა საკითხზე მსჯელობისას პარალელებს ავლებს ნეტარი ავგუსტინეს თეორიულ შემოქმედებასთან და მის მიმართ საკუთარ შეხედულებასაც ამჟღავნებს. მაგალითად, არეოპაგიტიკის ავტორისა და ავგუსტინეს გვერდიგვერდ დაყენება მას არასწორად მიაჩნია, რადგან ამ ორ ავტორს ერთი და იგივე ამოცანები არ ჰქონდათ. ამ კონტექსტში შ. ნუცუბიძე დასავლური ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის ისეთ ცნობილ წარმომადგენლებსაც კი აკრიტიკებს, როგორებიც მარტინ გრაბმანი და ერნსტ კასირერი იყვნენ.  იგი იმ ფაქტის ხაზგასმასაც ახდენს, რომ დიონისე არეოპაგელი და ნეტარი ავგუსტინე კლასიკური ბერძნული ფილოსოფიური კულტურის ცოდნისა და ათვისების კუთხითაც განსხვავდებოდნენ ერთმანეთისაგან.  შ. ნუცუბიძის სქელტანიანი ნაშრომიდან ნეტარი ავგუსტინეს შეფასების მრავალი სხვა მაგალითის მოხმობაც შეიძლება, თუმცა, ამ დიდი ქრისტიანი მოაზროვნის შემოქმედების ქართულ აზროვნებაში რეცეფციის თვალსაზრისით, ყველაზე მნიშვნელოვანი მაინც ის მონაკვეთია, სადაც ნუცუბიძე ანტონ ბაგრატიონის მიერ „ლათინთა სიბრძნისა“ და „ლათინელი ფილოსოფოსების“ სწავლებათა რეცეფციის შესახებ საუბრობს. აქ შ. ნუცუბიძე საგულისხმო მოსაზრებებს გვთავაზობს ნეტარი ავგუსტინეს თეორიული სამყაროს ანტონისეული ცოდნის შესახებ და მიანიშნებს კიდევაც, რომ ეს ცოდნა „მეორადი“ სახის უნდა ყოფილიყო. მაშასადამე, ის არ ეყრდნობოდა თვითონ ავგუსტინეს თხზულებების უშუალო შესწავლასა და ანალიზს. უფრო მეტიც, სავარაუდოდ, ანტონს ლათინელი ფილოსოფოსების შესახებ ინფორმაციები იმხანად საქართველოში მოღვაწე კათოლიკე მისიონერებისაგან უნდა შეეძინა.  ამდენად, შ. ნუცუბიძის მიერ ავგუსტინეს ანტონისეული რეცეფციის განხილვა XX საუკუნის ქართული ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მაგალითია, რადგან აქ ადრინდელი ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის ერთ-ერთი საინტერესო დოკუმენტი ფასდება ისტორიულ-კრიტიკულ ჭრილში. ამ ტიპის მეთოდოლოგიური მიდგომა კარგად აჩვენებს თვითონ ამ დარგის სპეციფიკას, რადგან ის ტრადიციასა და ინოვაციას შორის არსებული ურთიერთმიმართების ნაყოფიერებაზე მიუთითებს. თუმცა, აქვე, ისიც ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ ნეტარი ავგუსტინეს შემოქმედების არც ნუცუბიძისეული შეფასება არ არის ბოლომდე თავისუფალი საბჭოთა ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის იდეოლოგიური პათოსისაგან.

შეიძლება ითქვას, რომ XX საუკუნის მეორე ნახევარში ნეტარი ავგუსტინეს ცხოვრებისა და შემოქმედების შესახებ სერიოზული გამოკვლევები არ შექმნილა. უფრო მეტიც, მის შესახებ სულ უფრო ნაკლებ ყურადღებას იჩენდნენ ქართული საბჭოთა ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის ოფიციალური წარმომადგენლები. ამის ნათელი დასტურია 1962 წელს, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობაში, ავტორთა კოლექტივის მიერ გამოცემული „ფილოსოფიის ისტორია“, რომელშიც ნეტარი ავგუსტინეს შესახებ მხოლოდ მცირედი შეფასებითი მსჯელობა გვხვდება. ს. წერეთლის სტატიაში „ფეოდალური საზოგადოების ფილოსოფია ევროპისა და აღმოსავლეთის ქვეყნებში“ აღნიშნულია, რომ ნეტარი ავგუსტინე ეკლესიის მამების ფილოსოფიის, პატრისტიკის ყველაზე დიდი წარმომადგენელია. აი, მხოლოდ ასეთი მოკლე (თუმცკი, ობიექტური!) შეფასებით კმაყოფილდება საბჭოთა საქართველოს პირობებში შექმნილი და გამოცემული ყველაზე დიდი „ოფიციალური“ სახელმძღვანელო ფილოსოფიის ისტორიაში!

ამ საერთო სურათს ძირეულად ვერ ცვლის ვერც 1981 წელს, თბილისის შრომის წითელი დროშის ორდენოსანი სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოსოფიის ისტორიის კათედრის მიერ გამოცემული კრებული - „შუა საუკუნეების ფილოსოფიის ისტორიის პრობლემები, ნაწილი I“, რომელშიც წარმოდგენილია მ. ჭელიძის საკმაოდ მოზრდილი სტატია ნეტარი ავგუსტინეს ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ.  მიუხედავად იმისა, რომ ეს სტატია ნეტარი ავგუსტინეს მოძღვრების „ნეიტრალურ“ დახასიათებას და შეფასებას გვთავაზობს, ის ამ პერიოდის ქართულ ფილოსოფიურ ისტორიოგრაფიაში მაინც გამონაკლის შემთხვევად რჩება. თუმცა ქართველი ავტორის დასაფასებლად უნდა ითქვას, რომ მან XX საუკუნის ქართულ ფილოსოფიურ ისტორიოგრაფიაში პირველად შეძლო ნეტარი ავგუსტინეს ცხოვრებისა და შემოქმედების ისე წარმოდგენა, რომ არ გაითვალისწინა მარქსისტულ-ლენინისტური ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის პრინციპები. აქ წამოწყებული ჰერმენევტიკული სვლა მ. ჭელიძემ მოგვიანებითაც განაგრძო და XX საუკუნის მიწურულს გამოქვეყნებულ თავის ერთ-ერთ ნაშრომში ნეტარი ავგუსტინეს მოძღვრების მთავარი პრობლემები კიდევ უფრო ვრცლად განიხილა (იხ. ქვემოთ).

3. პოსტსაბჭოთა ხანა (XX-XXI საუკუნეების მიჯნა)

1991 წლის 9 აპრილს საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენითა და საბჭოთა კავშირიდან გასვლით ქართულ ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში საბჭოთა მარქსისტულ-ლენინისტური დოგმატიზმისგან თავდაღწევისა და განთავისუფლების ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა. ქართული ფილოსოფიური ისტორიოგრაფიის განვითარებას ახალი იმპულსები მიეცა, რამაც XX საუკუნის მიწურულსა და XXI საუკუნის დასაწყისში ამ დარგში საბჭოთა მარქსისტულ-ლენინისტური კვლევითი მეთოდოლოგიის უკუგდება და პარტიულ-იდეოლოგიურ პარადიგმათა დაძლევა განაპირობა. ეს აისახა კიდეც XX საუკუნის ბოლო ათწლეულში შექმნილ ფილოსოფიის ისტორიის სახელმძღვანელოებში. ამ თვალსაზრისით საყურადღებოა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოსოფიის ისტორიის კათედრის (გამგე - პროფ. გურამ თევზაძე) ავტორთა კოლექტივის (რ. გორდეზიანი, გ. თევზაძე, მ. ნემსაძე, მ. ჭელიძე) მიერ 1993 წელს გამომცემლობა „განათლება“-ში გამოცემული წიგნი „ნარკვევები ფილოსოფიის ისტორიაში“ (რედაქტორი - პროფ. ჯანსუღ კორძაია), რომელიც საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირის დაშლის (1991 წლის 26 დეკემბერი) შემდეგ პირველ „არაიდეოლოგიზებულ“ ქართულენოვან სახელმძღვანელოს წარმოადგენს დასავლური ფილოსოფიის მთელი 2500 წლოვანი ისტორიის შესახებ. მიუხედავად იმისა, რომ ამ სახელმძღვანელოს ზოგიერთ მონაკვეთში მაინც იგრძნობა საბჭოთა მარქსიზმის იდეოლოგიური პლატფორმის გარკვეული ზეგავლენა, საქართველოში პოსტსაბჭოთა ფილოსოფიური აზროვნების შესწავლის კუთხით ეს წიგნი ერთ-ერთ მნიშვნელოვან დოკუმენტს წარმოადგენს.

შუა საუკუნეების ფილოსოფიური აზროვნების მთავარი წარმომადგენლების მოძღვრებების გადმოცემას „ნარკვევებში“ სულ რაღაც 37 გვერდი ეთმობა, ნეტარი ავგუსტინეს ცხოვრება და მოღვაწეობა „არაიდეოლოგიზებული“ (მეტადრე, „ნეიტრალური“) სახით სულ რაღაც ორ გვერდზე არის გადმოცემული და შეძლებისდაგვარად მითითებულია მისი დამსახურებები ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო აზროვნების ისტორიაში.

ამ კვლევითი პარადიგმის განვითარებასა და განვრცობას წარმოადგენს XX საუკუნის მიწურულს შექმნილი კიდევ ორი მნიშვნელოვანი სახელმძღვანელო ფილოსოფიის ისტორიის ორი მნიშვნელოვანი ეპოქის შესახებ, რომელიც ზემოთ დასახელებული „ნარკვევები“-ს ორ ავტორს ეკუთვნის: (ა) გ. თევზაძე, შუა საუკუნეების ფილოსოფიის ისტორია (1996 წ.)  და (ბ) მ. ჭელიძე, ელინიზმის ფილოსოფია ადრინდელი ქრისტიანობის ეპოქაში (1998 წ.).  თუკი გ. თევზაძის ნაშრომში ნეტარი ავგუსტინეს ცხოვრებისა და შემოქმედების მთავარი ეტაპები და მოტივებია ფილოსოფიურ-ისტორიულ ჭრილში გადმოცემული და შეფასებულია მისი მნიშვნელობა საკაცობრიო ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო აზროვნების ისტორიაში, მ. ჭელიძის სახელმძღვანელოში ერთი ვრცელი თავი (რამდენიმე ათეული გვერდი) ეთმობა ნეტარი ავგუსტინეს ცხოვრებასა და შემოქმედებას.  იგი ნეტარი ავგუსტინეს ფილოსოფიურ-თეოლოგიური მოძღვრების რამდენიმე მნიშვნელოვან საკითხს (ღმერთის არსებობის დასაბუთება, ცოდნის პრობლემა, ჰერმენევტიკის მეთოდი, ისტორიის ფილოსოფიის დაფუძნება და სხვ.) ვრცლად გადმოსცემს. ორივე ავტორი ნეტარი ავგუსტინეს მდიდარ შემოქმედებას ფილოსოფიის ისტორიულ კონტექსტში განიხილავს (მასში მისი ადგილის შესახებ მსჯელობს) და მისი ზეგავლენის კონტურებსაც გამოკვეთს. აღსანიშნავია, რომ ორივე ზემოთ მითითებული ნაშრომი ნეტარი ავგუსტინეს შემოქმედების შესახებ დღემდე არსებულ ყველაზე კვალიფიციურ ქართულენოვან ფილოსოფიურ გამოკვლევას წარმოადგენს.

დასკვნა

ქართულ ფილოსოფიურ და საღვთისმეტყველო აზროვნებაში ნეტარი ავგუსტინეს რეცეფციის კუთხით, საერთო ჯამში, შეიძლება ითქვას, რომ ის ფრაგმენტულ, ეპიზოდურ ხასიათს ატარებდა. მაშასადამე, მისი ცხოვრებისა და შემოქმედების დაწვრილებითი და საფუძვლიანი მეცნიერული შესწავლა არ განხორციელებულა. აქედან გამომდინარე, დასკვნის სახით, შემდეგი დებულებები შეიძლება ჩამოყალიბდეს:

(ა) ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში (ანტონ ბაგრატიონი, იონა ხელაშვილი) ნეტარი ავგუსტინე მეტადრე დადებით, უფრო მეტიც, ნაყოფიერ კონტექსტში განიხილება და სულის შესახებ ავგუსტინეს შეხედულებები ქრისტიანული ფილოსოფიის შემადგენელი კატეგორიათმოძღვრების უმნიშვნელოვანეს საფუძველს ქმნის.

(ბ) XX საუკუნის პირველი ნახევრის ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფია - გამომდინარე მისი „პარტიული“ ხასიათიდან - ნეტარ ავგუსტინეს უარყოფით ჭრილში განიხილავდა და იგი „რეაქციული მსოფლმხედველობის“ მესიტყვედ მიაჩნდა. ამავე საუკუნის მეორე ნახევარში მდგომარეობა შეფასების კუთხით გარკვეულწილად გამოსწორდა და ნეტარი ავგუსტინეს მიმართ ნაკლებად „რეაქციული“, უფრო მეტად, „ნეიტრალური“ შეფასებები გვხვდება.

(გ) XX საუკუნის ბოლოსა და XXI საუკუნის მიჯნაზე ქართულ ფილოსოფიურ ისტორიოგრაფიაში „დეიდეოლოგიზაციის პროცესი“ დაიწყო, რაც კარგად აისახა ნეტარი ავგუსტინეს ქრისტიანული ფილოსოფიის შეფასებისას. ამ დროით ინტერვალში შექმნილი ცალკეული სტატიები თუ სხვადასხვა ფილოსოფიურ სახელმძღვანელო(ებ)ში მოთავსებული თავები ნეტარი ავგუსტინეს შესახებ ქრისტიანობის წინაშე მისი დამსახურებების შესაბამის ხაზგასმას ახდენენ.