უფლებების არგამოყენების უფლება (ადამიანის უფლებები და განსჯათა სტრუქტურა)

16.03.2024

ვერნერ ჰამახერი (1948-2017 წწ.) - გერმანელი მოაზროვნე, ლიტერატურის კრიტიკოსი, ფილოსოფოსი. მისი კვლევითი ინტერესები მოიცავდა კონტინენტურ ფილოსოფიას, ფილოლოგიას, ლიტერატურას, სამართალს, პოლიტიკასა და ესთეტიკას. სწორედ ამ სამეცნიერო ინტერესთა ფართო სპექტრმა ჩამოაყალიბა ჰამახერის ინტელექტუალური და აკადემიური კარიერა, რასაც თან ახლდა სანიმუშო განსწავლა ევროპასა და შეერთებულ შტატებში, მოწინავე მთარგმნელობით და სარედაქციო პროექტებში მონაწილეობა, მათ შორის, სტენფორდის უნივერსიტეტის პრესის სერიაში - Meridian: Crossing Aesthetics - და სხვა. 1998-2013 წლებში იგი იყო ფრანკფურტის უნივერსიტეტის ზოგადი და შედარებითი ლიტერატურის ინსტიტუტის პროფესორი; 2003 წლიდან ეწეოდა აკადემიურ საქმიანობას ევროპული სამაგისტრო სკოლის შვეიცარიის წარმომადგენლობაში. მისი თანაავტორობით შექმნილია ათეულობით ნაშრომი ფილოლოგიის, ფოლოსოფიისა და სამართლის საკითხებზე. ვერნერ ჰამახერს ეკუთვნის ათეულობით თარგმანი და სტატია.

ქვემოთ მოცემული ფრაგმენტი თარგმნილია შემდეგი გამოცემიდან: Political Theologies: Public Religions in a Post-Secular World, Fordham University Press, 2006, გვ. 671-690. ეს ფრაგმენტი წარმოადგენს ზემოთ აღნიშნულ გამოცემაში შესული ერთ-ერთი სტატიის - The Right Not to Use Rights (Human Rights and the Structure of Judgments) - შესავალ ნაწილს. მოცემული ამონარიდი გვთავაზობს შესავალ მსჯელობას ადამიანის უფლებათა რაობის გასააზრებლად როგორც თავისთავადად, ისე ფუნდამენტური უფლებდამცველი საერთაშორისო დოკუმენტების ჭრილში.

ქართულად თარგმნა ბექა ძოწენიძემ

მოსაზრება, რომ ადამიანის უფლებები არის უფლებები, რომლებიც ვრცელდება ადამიანებზე, გულისხმობს ორ ძირითად ასპექტს. პირველი, ეს ნიშნავს იმას, რომ ადამიანის უფლებები არ შემოიფარგლება რომელიმე ბიო ან ზოოლოგიური სახეობის ემპირიული მთლიანობით, არც ამ ჯგუფში შემავალი კონკრეტული (სანიმუშოდ მიჩნეული) ინდივიდებით, არამედ გულისხმობს „ჭეშმარიტ“ ადამიანს, ადამიანს „როგორც ასეთს“. ადამიანის უფლებები სცილდება ადამიანების მხოლოდ ისტორიულ კონტექსტში აღქმას. ამის ნაცვლად, ისინი ეფუძნებიან და ასახავენ იმას, რაც ფუნდამენტურად გვაქცევს ადამიანებად, ყველა ზედაპირული მახასიათებლების ჩამოშორების შემდეგ. მხოლოდ ადამიანის უფლებები გვაჩვენებენ ნათლად და ზუსტად, თუ რა არის ადამიანი სინამდვილეში, ასახავენ ჩვენს ძირითად ბუნებას, აზროვნების უნარს და ჩვენს ფუნდამენტურ პრინციპებს ყოველგვარი ჩარევის და დამახინჯების გარეშე. ყოველ შემთხვევაში, ეს არის ის, რაც იგულისხმებოდა ადამიანის უფლებების კონცეფციით იმ ეპოქაში, როცა მათი გამოცხადება პირველად მოხდა. მაშასადამე, ადამიანის უფლებათა დეკლარაციის ხმა არის თავად ადამიანის ხმა: მისი უფლების ხმა და, ამავე დროს, ხმა, რომელიც აღიარებს, ინარჩუნებს და უზრუნველყოფს ამ უფლების აღსრულებას და, შესაბამისად, მის არსს. თუ 1789 წლის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციაში საუბარი იყო „ადამიანის უფლებების იგნორირებაზე, უგულებელყოფაზე“, ეს გაკეთდა იმისთვის, რათა დაჟინებით გამოცხადებულიყო, ბუნებრივი სამართლის ტრადიციის შესაბამისად, რომ „ადამიანი“ და მისი „უფლებები“ არ არის იურიდიული ფიქცია ან ამ დეკლარაციისთვის შეთხზული გამოგონება, რომელიც შექმნილია კონკრეტულ ისტორიულ მომენტში, 1789 წელს.

ეს უფლებები არის ფუნდამენტური და ძირითადი ელემენტი, რომელიც აყალიბებს ადამიანის იდენტობას, ენიჭება უკლებლივ ყველა ადამიანს და არის „თანდაყოლილი, განუყოფელი და წმინდა“.

ახალი გამოწვევაა ამ უფლებების მკაფიო და გასაგებად ჩამოყალიბება, მათი გადარჩენა და მათ მიმართ პატივისცემისა და აღიარების გაღვივება მთელს მსოფლიოში. ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია ამ უფლებების გაშიფვრითა და გამოცხადებით ხაზს უსვამს კაცობრიობის ნამდვილ ბუნებას, როგორიც ის მუდამ იყო. მას არ შემოაქვს რაიმე ახალი, არამედ ღიად აცხადებს და გვახსენებს იმას, რაც არსებითად განსაზღვრავდა ადამიანის ბუნებას კაცობრიობის მთელი არსებობის მანძილზე. ამ შეხსენების მიზანი, ისევე როგორც ადამიანის უფლებების დეტალური ახსნა და განცხადება, რომელიც ავლენს უკვე ცნობილ და ყველასთვის მისაწვდომ ჭეშმარიტებას, არის სოციალური კატასტროფების და ხელისუფლების კორუფციის ძირეული მიზეზის აღმოფხვრა. პოლიტიკური კორუფცია წარმოიქმნება გაგების სიმცირის (გამოწვეული უცოდინარობით ან გულმავიწყობით) და ამ გაგების პრაქტიკაში არ გამოყენების (უგულებელყოფის) შედეგად. ეს კი, თავის მხრივ, ნიშნავს ადამიანში მისი უფლებებისა და ღვთაებრივი არსის არაღიარებას.

დეკლარაცია აუცილებელია ამ ხარვეზის აღმოსაფხვრელად, იმის უზრუნველსაყოფად, რომ მისი გზავნილი ყოველთვის ხელმისაწვდომი იყოს საზოგადოების ყველა წევრისთვის და ემსახურებოდეს მათი უფლებებისა და მოვალეობების მუდმივ შეხსენებას. ადამიანის უფლებების უცვლელი ბუნება და, შესაბამისად, თავად კაცობრიობის არსი გარანტირებულია ღვთაებრივი „ზედამხედველობით“, რადგან ის განიხილება კაცობრიობის ფუნდამენტური თვისებების შენარჩუნების ერთადერთ მეთოდად. ამრიგად, ადამიანის ძირითადი და საყოველთაოდ აღიარებული არსი, ისევე როგორც მისი უფლებები, დაცულია მისი არსებობის მკაფიო და უდავო ასპექტებით.

ადამიანის არსი არის თავად დეკლარაციის ენის თეოლოგიური, ონტოთეოლოგიურ-პოლიტიკური არსი. ეს არის მტკიცე დამოწმება, გამოვლენილის გამოვლინება, გამოცხადებულის გამოცხადება. ადამიანი არ არის ცარიელი ადგილი ამ დეკლარაციაში, არამედ ის, ვინც მისი მეშვეობით ადასტურებს საკუთარ არსს, ის, ვისაც აჰყავს ეს არსი მის უმაღლეს წერტილამდე და ის, ვინც აქცევს მის ყოფიერებას საჯარო, უნივერსალურ და დაუვიწყარ მოვლენად, რაც სწორედაც რომ წარმოადგენს მის ნამდვილ, ადამიანურ ბუნებას.

კაცობრიობის ჭეშმარიტი ბუნება, სათანადოდ აღიარებული და სწორად გაგებული, სულაც არ იყენებს ამ დეკლარაციას როგორც გამოხატვის გარე პლატფორმას ან ინსტრუმენტს. პირიქით, ადამიანის ყოფიერების არსი და მისი გამოხატულება ჩადებულია და რეალიზებულია ამ დეკლარაციაში, რადგან ის გვევლინება როგორც პლატფორმა, რომლის დახმარებითაც ვლინდება და დასტურდება კაცობრიობის ნამდვილი ბუნება. დეკლარაციაში ადამიანი ნათლად და ცალსახად აცხადებს თავს როგორც იურიდიული პირი, როგორც საყოველთაო კონსენსუსის საფუძველზე განხორციელებული თვითმიღებისა და თვითშემოწმების პროდუქტი. თვით ამ თვითგამოცხადების აქტში იგი აცხადებს, ასახავს, აქვეყნებს და იღებს 1789 წლის პირველ დეკლარაციაში ჩამოთვლილ ოთხ ფუნდამენტურ უფლებას: თავისუფლებას (რომელიც გულისხმობს არჩევანის თავისუფლებას მოქმედებასა და უმოქმედობას შორის), საკუთრებას (სადაც ეს თავისუფლება დამტკიცებულია როგორც უფლება, ქონების უშუალო ფლობამდეც კი), უსაფრთხოებას (რომელშიც გარანტირებულია ადამიანის სამართლებრივი არსი, როგორც მარადიული უფლება) და წინააღმდეგობას ჩაგვრისადმი (რომლითაც აღიკვეთება ადამიანის თვითგამოცხადების თავისუფლების ჩაგვრა).

მოსაზრება, რომ ადამიანის უფლებები არის ფორმა, რომლის დახმარებითაც ხდება ადამიანის ბუნების იურიდიული სახით დაფიქსირება, მყარდება ადამიანის უფლებათა მეორე ასპექტით: რაოდენ გრძელვადიანიც არ უნდა იყოს ადამიანის უფლებები, ისინი იბადებიან არჩევანის შედეგად კონკრეტულ მომენტში და წარმოადგენენ დასკვნას. „ფრანგი ხალხის წარმომადგენლებმა“, - წერია 1789 წლის დეკლარაციაში, - „გადაწყვიტეს ჩამოაყალიბონ... ადამიანის უფლებები“. 1948 წლის 10 დეკემბრის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციაც, რომელიც მიჰყვება საფრანგეთის დეკლარაციის რიტორიკას ყველა გადამწყვეტ პუნქტში, თავის პრეამბულაში ამბობს, რომ გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ გამოაცხადა ადამიანის უფლებები, რადგან „ადამიანთა ოჯახის ყველა წევრის თანდაყოლილი ღირსების აღიარება“ არის „თავისუფლების, სამართლიანობისა და მშვიდობის“ საფუძველი მთელ მსოფლიოში. თავისუფლებისა და სამართლიანობის ადამიანის არსებობის ძირითად საფუძვლად აღიარება სწორედ აქედან გამომდინარეობს. ამრიგად, დეკლარაცია არის გაერთიანების საშუალება - „გაეროს გენერალური ასამბლეის“ ან „ფრანგი ხალხის წარმომადგენლებისა“. ის წარმოადგენს დასკვნას, გადაწყვეტილებას, დადგენილებას, რომელიც აერთიანებს ცნება „ადამიანის“ ფუნდამენტურ საფუძვლებს ამ საფუძვლების გლობალურ აღიარებასა და იურიდიულ და პოლიტიკურ თვისებებთან. მიუხედავად იმისა, რომ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას (საფრანგეთის ეროვნული სახელმწიფოსგან განსხვავებით) არ გააჩნია აღმასრულებელი უფლებამოსილება და შემოიფარგლება მისი პრინციპების განხორციელების რეკომენდაციით, კავშირი ამ პრინციპებსა და მათ გამოცხადებას შორის იგივე რჩება, რაც ეროვნულ სახელმწიფოში. ეს კავშირი იღებს საბოლოო დასკვნის სახეს, იქნება ეს აღმასრულებელი ძალის თუ უბრალოდ საგანმანათლებლო ან ინფორმაციული გავლენის ფორმით.

დასკვნა, როგორც ასეთი, სცილდება რომელიმე ერთი ან ყველა ერის წარმომადგენლების გაერთიანების უბრალო პოლიტიკურ მექანიზმს, სცილდება დისკუსიის დასრულების და შეთანხმების მიღწევის უბრალო პროცედურულ მეთოდს. საფრანგეთისა და გაეროს ადამიანის უფლებათა დეკლარაციების კონტექსტში ამ დასკვნას უფრო ღრმა საზრისი აქვს. ის წარმოადგენს კაცობრიობის ძირითადი იდენტობის აღიარებისა და ფორმალური რეალიზების ლოგიკურ და ონტოლოგიურ ფორმას, რაც მოიცავს როგორც ფილოსოფიურ გაგებას, ასევე ადამიანის არსის პრაქტიკულ დადასტურებას საჯარო პოლიტიკასა და კანონებში. ადამიანის ბუნება ფუნდამენტურად განისაზღვრება ადამიანის უფლებებით, რომლებიც ფორმულირებულია საჯარო დეკლარაციაში. გამოცხადების ეს აქტი არის პირველი ნაბიჯი ამ უფლებების აღიარებისა და მათი პრაქტიკული გამოყენებისკენ აღმასრულებელი ან საგანმანათლებლო გზით. ამრიგად, უფლებები გაგებულია როგორც ადამიანის არსის გამოხატულება, ან, უფრო მკაცრი გაგებით, ადამიანის ბუნების კატეგორია, და არ შეიძლება განიხილებოდნენ ამ არსთან თანდაყოლილი კავშირისგან იზოლირებულად. ამ თვალსაზრისით, გაეროს დეკლარაცია ისეთივე სასარგებლო და ინფორმაციულია, როგორც 1789 წლის დეკლარაცია, რომელიც აჩვენებს ადამიანის უფლებებსა და არსს შორის არსებულ კავშირს. თუ ეს უკანასკნელი წარმოაჩენს იმას, რაც ყოველთვის აშკარა იყო, თუმცა კი, ზოგჯერ დავიწყებული, უარყოფილი და შეურაცხყოფილიც კი, გაეროს გენერალური ასამბლეა აცხადებს, რომ ღირსების, ანუ თავისუფლების „აღიარება“ არის „თავისუფლების, სამართლიანობისა და მშვიდობის საფუძველი მთელს მსოფლიოში“. ეს წინადადება, რომელიც პირველია დეკლარაციაში, უფრო მეტია, ვიდრე ტრივიალური ტავტოლოგია; ის შეიძლება გავიგოთ როგორც მტკიცება, რომ ადამიანის არსის შემეცნება არის მისი პოლიტიკური რეალიზაციის პირობა და რომ დეკლარაცია არის კავშირი - დასკვნა - ადამიანის თავისუფლებისა და სამართლიანობის აღიარებასა და აქტუალიზაციას შორის. შემეცნებით-პოლიტიკური დასკვნის მიღწევის პოტენციალი და, შესაბამისად, დეკლარაციის პოტენციალი წარმოიქმნება მხოლოდ მაშინ, როდესაც აღიარების პროცესი სრულად გაიაზრებს ადამიანის არსს და როდესაც აქტუალიზაციის აქტი არსებულ საფუძველს დადასტურებულ რეალობად აქცევს. მაშასადამე, ადამიანის ღირსების დეკლარაციული „აღიარება“ თავად უნდა იყოს ღირსების აქტი. მას უნდა ჰქონდეს საკუთარი დასაბუთება და უნდა წარმოადგენდეს ონტოლოგიურ ტავტოლოგიას - ონტოტავტოლოგიას - და არა უბრალოდ რაიმე ტრივიალურს. ადამიანი ხსნის, განმარტავს და უერთდება საკუთარ თავს მისი უფლებების დეკლარაციის ფარგლებში, როგორც არსება, რომელიც არის გამოაშკარავებული, განმცხადებელი და გადაწყვეტილების მიმღები. ეს მახასიათებლები წარმოადგენენ ადამიანის სამართლებრივ არსს.

ადამიანის უფლებათა პროკლამაციის სტრუქტურა გვიჩვენებს, რომ მათში ადამიანი წარმოჩნდება როგორც თვითგამოხატვის, საკუთარი თავის გამოვლინების უნარის მქონე. ყველა ეს პროკლამაცია არსებითად ფენომენოლოგიურია და თავს წარმოაჩენს ფუნდამენტური ფენომენოლოგიის პროცედურებად in actu: როგორც მეტყველების აქტებს და იდეების აქტუალიზაციას, რომლებიც ასრულებენ იმას, რის არტიკულაციასაც ახდენენ და პოლიტიკურ არსებობას სძენენ თავიანთ მტკიცებულებებს - ახსნის, გავრცელების და ხელმძღვანელობის გზით. ისინი იმკვიდრებენ თავს ფუნდამენტური საფუძვლის ჩაყრით და ამის მეშვეობითვე აღწევენ ჩიხს. ამ დოკუმენტებში აღწერილი ადამიანის ბუნება, მათ შორის, ადამიანის ღირსება და თავისუფლება, გარდაიქმნება უფლებად. ვისახავთ რა მიზნად აღნიშნული თვისებების ცნობასა და გამოცხადებას, ჩვენ ვაქცევთ მათ იმათ, რაც დაცული და გარანტირებული უნდა იყოს ყველასთვის. თავისუფლება შეიძლება იყოს „უფლება“ მხოლოდ იმიტომ, რომ ის დეკლარაციის თემას წარმოადგენს და მხოლოდ ამ მიზეზითვე აქვს კატეგორიის სტატუსიც: იყოს ადამიანის არსის საჯარო გამოხატულება. ეს ნიშნავს არა მხოლოდ რაიმე „რეგიონული“ კატეგორიის სტატუსს, არამედ პრაქტიკულ ფუნდამენტურ კატეგორიასაც - საფუძველს ადამიანთა შორის ყველა ეთიკური და პოლიტიკური ურთიერთობისა.

ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია ახდენს ადამიანის შეფასებას. ის ადგენს პარადიგმას ყველა შეფასებითი განცხადებისთვის, რომელიც ადამიანებს შეუძლიათ გამოიყენონ ერთმანეთის მიმართ, ახასიათებს რა ადამიანს, როგორც არსებას, რომელსაც, საკუთარი ბუნებიდან გამომდინარე, შეუძლია იმსჯელოს, თავად გახდეს მსჯელობის საგანი სხვების მხრიდან; მას, ასევე, მოეთხოვება იმსჯელოს საკუთარ თავზეც. ადამიანის უფლებათა ეპოქა განსჯის ეპოქაა. ეს არის ეპოქა, არა იმდენად ფილოსოფიის, რამდენადაც ფილონომიის. ადამიანის უფლება არ არის მხოლოდ კატეგორია - საჯარო გამოხატულება, განცხადება, რომელიც მიუთითებს ადამიანის არსზე (kat agorein) - ეს არის აპოფატიკური ლოგოსი, რომელიც წარმოიქმნება გადაწყვეტილების, დასკვნის და მსჯელობის შედეგად. ეს იდეა ფუნდამენტურად აყალიბებს გაგებას იმისა, რომ ადამიანში იგულისხმება საკუთარი თავის, გარემოს, კაცობრიობის და მთელი ადამიანური საზოგადოების შეფასების (მასზე მსჯელობის) უფლება. ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია უფლებებისადმი ამ მიდგომას ახორციელებს ადამიანის სამართლებრივ არსთან მიმართებით. ის გვაძლევს სასამართლოს, რომელიც აერთიანებს სამართლებრივ, თეოლოგიურ და ფილოსოფიურ პრინციპებს, რათა დაადგინოს რა არის სწორი და სამართლიანი ადამიანისთვის. ეს სასამართლო განიხილება როგორც საბოლოო არბიტრი მორალურ და სამართლებრივ საკითხებში. ნებისმიერი, ვინც აპელირებს ადამიანის უფლებებზე, სავარაუდოდ, კეთილი განზრახვით, ეთანხმება მის სამართლებრივი ფორმის გადაწყვეტილებას და ხდება ამ განაჩენის როგორც აგენტი, ასევე ობიექტიც. ადამიანი არა მხოლოდ გამოსცემს გადაწყვეტილებას, რომელიც, პირველ რიგში, მას ეხება, არამედ ამტკიცებს კიდეც, რომ ყველაზე მნიშვნელოვანი შეხედულება ადამიანის შესახებ შეიძლება გამოიხატოს განსჯის, ვარაუდისა და გადაწყვეტილების მხოლოდ ამ ფორმით.