სახელმწიფოს კონსტრუირების რელიგიური პრინციპი ჰეგელის რელიგიის ფილოსოფიაში

07.02.2023

ჰეგელის ფილოსოფიის ცნებით ლექსიკონში თავისუფლების ცნება არა რომელიმე პოლიტიკური რეჟიმის არსის გამოხატულებას წარმოადგენს, არამედ საკუთრივ სახელმწიფოს, როგორც თავისუფლების არსობრივი იდეის განსხეულებას - მის საგნობრივ არსს. სახელმწიფოს არსი იმ ხარისხით და ზომით განსხეულდება, რა ზომითაც ობიექტური სული სამართლის ეთიკური იდეის ობიექტივაცია/რეალიზაციას მოახდენს სოციალურ სინამდვილეში. ჰეგელის თანახმად, ისტორიის განმავლობაში ჩვენ სამართლის იდეის არასრულყოფილი გამოვლინებები გვაქვს. ისტორიის კონტინუუმში ის თანდათანობით ობიექტივირდება როგორც თავისუფლების იდეის კორელატური იდეა და საზოგადოებრივი პრაქტიკა. სამართლიანობის პრაქტიკა ჰეგელისთვის არის იდეის მომენტი. ის არის აბსოლუტური სულის გასაგნება (რეიფიცირება ან განამდვილება), მისი განსხეულება კონკრეტულ (იდეალურ) საგნებში. ჰეგელის თანახმად, საგნობრიობა, რომელშიც განსხეულდება სული, სხვა არაფერია, თუ არა თავისუფლების საუფლო. სამართლის პრაქტიკა ანუ სინამდვილე, როგორც ასეთი, საკუთრივ თავის იდეასთან მოდის კორელაციაში. ეს არის „პრაქტიკული მოქმედების სახე, რომლის საშუალებითაც სულს თვითნებურად შეაქვს თავის გაურკვევლობაში რაღაც გარკვეულობა.“  ამით სამართლის მხოლოდ ის პრაქტიკა რეალიზდება, რომელიც თავისუფლების იდეას უწყობს ხელს. სწორედ აქ მჟღავნდება ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის თეზისის საზრისი - „რაც ნამდვილია გონივრულია და რაც გონივრულია ნამდვილია.“ სამართლის არანამდვილი გაურკვეველი პრაქტიკა, რომელიც თანხვედრაში არ არის თავისუფლების იდეასთან, არ რეალიზდება, რადგან სინამდვილე და გონივრულობა არ არის ერთმანეთთან კორელაციაში. ჰეგელს სულიერი შემოქმედების ყველაზე სრულყოფილ პრაქტიკად თავისუფლების იდეის ხელშემწყობი ზნეობრივ-პოლიტიკური შემოქმედება მიაჩნია. `თავისუფლების განვითარება არა მარტო პოლიტიკურ სფეროში (ე.ი. სახელმწიფოსა და საზოგადოებაში) ხორციელდება, არამედ სამართალში, რელიგიაში, ეკონომიკაში, ასევე, სულიერი მოღვაწეობის ისეთ ფორმებში, როგორიცაა ხელოვნება და ფილოსოფია. სახელმწიფო, სამართალი და ზნეობა თავისუფლების პოზიტიურ სინამდვილესა და მის დაკმაყოფილებას წარმოადგენს.  ჰეგელი ნამდვილად განიხილავდა მხოლოდ იმას, რაც მოქმედებს, სახელდობრ სულს, იდეას და აზროვნებას. ამ პოზიციებიდან გამომდინარე, სული ერთადერთი სინამდვილეა, სულის განსხეულება სახელმწიფოში კი მისი შემოქმედების მწვერვალი.

მაშასადამე, სული თავისუფლების საწყისი და მატარებელია, რომელიც ობიექტივირდება (ე.ი. გან­სხეულდება) ამ სამყაროში და საკუთარ თავს აღმოაჩენს საერო სივრცეში სახელმწიფოს სახით. სული ამით დემონსტრირებას ახდენს ადამიანური თავისუფლების სინამდვილისა და რეალობისა. ამ აზრით წარმოჩნდება ჰეგელის სახელმწიფოს საზრისი, როგორც „ღმერთის სვლა ამ სამყაროში“ და მისი „მიწიერ-ღვთაებრივი არსება.“  სახელმწიფოსათვის საერო საქმეებში ღვთაებრივი სტატუსის მინიჭება თავისი არსით აღნიშნავს სახელმწიფოს და ხელისუფლების კონსტრუირების ძველი თეოლოგიური პრინციპის უარყოფას. ჰეგელის სისტემაში უკვე თავად სახელმწიფო წარმოადგენს რელიგიის ღმერთის საერო განსხეულებას. აქედან გამომდინარე, ძალაუფლებისა და სახელმწიფოს ლეგიტიმაციის ძველი თეოლოგიური და რელიგიური ფორმები თანამედროვე სამყაროში ვერ იფუნქციონირებს. სახელმწიფოს, სამართლის და ხელისუფლების ლეგიტიმაციას რელიგიურთან ერთად ფილოსოფიური საფუძვლებიც ესაჭიროება. მაშასადამე, ახალი სახელმწიფოს კონსტრუირების პრინციპად რელიგიის ფილოსოფია იქცევა. გარკვეული აზრით ეს ნიშნავს სახელმწიფოს კონსტრუირების საკითხში ღმერთის ფილოსოფიური გაგებისადმი პრიმატის მინიჭებას.

ამრიგად, ჰეგელისთვის სახელმწიფო წარმოადგენს სინამდვილის ჭეშმარიტ სახეს. მასში ჭეშმარიტი ზნეობრივი ნება სინამდვილედ გარდაისახება და სული მასში თავის ჭეშმარიტებაში ცხოვრობს. რელიგია არის ღვთაებრივი ცოდნა, ადამიანის ცოდნა ღმერთის შესახებ და საკუთარი თავის ცოდნა ღმერთში. ეს არის ღვთაებრივი სიბრძნე და აბსოლუტური ჭეშმარიტების სფერო.  თუმცკი, ჰეგელის თანახმად არსებობს სხვა სიბრძნეც _ ეს არის ამქვეყნიური ანუ საერო სახის სიბრძნე. ამ ორი კომპონენტის ერთმანეთთან მიმართება ქმნის სახელმწიფოებრიობის საფუძველს. „რელიგია და სახელმწიფოს საფუძველი ერთი და იგივეა: ისინი იგივეობრივნი არიან საკუთარ თავში და თავისთავად.“  როგორც ჰეგელი აღნიშნავს, პატრიარქალურ საზოგადოებაში, იუდეურ თეოკრატიაში, ისინი განუსხვავებლები არიან და გარეგნულად იგივეობრივი სახით წარმოგვიდგებიან. ისტორიული პროცესის განვითარების კვალდაკვალ ისინი მკაცრად ემიჯნებიან ერთმანეთს, მაგრამ შემდგომში კვლავ გვევლინებიან როგორც ჭეშმარიტი იგივეობა. ჰეგელისთვის რელიგია არის უზენაესი ჭეშმარიტების ცოდნა და ეს ჭეშმარიტება არის მისი უზუსტესი განსაზღვრების მიხედვით თავისუფალი სული: რელიგიაში ადამიანი თავისუფალია ღმერთის წინაშე. იმდენად, რამდენადაც ადამიანს თავისი ნება ღვთაებრივ ნებასთან შესაბამისობაში მოჰყავს, ის არ ეწინააღმდეგება უზენაეს ნებას, მაგრამ საკუთარ თავს მოიპოვებს მასში. ის თავისუფალია, რადგანაც რელიგიურ კულტში საკუთარი თავის გაორებას მოხსნის. ეს არის გაორება ამქვეყნიურსა და იმქვეყნიურს შორის, რომლის გადალახვის საფუძველზე ადამიანი სასრულ არსებად წარსდგება ღმერთის წინაშე. ამგვარად, ნების თავისუფლების აქტი ღმერთთან სინერგიაში ხორციელდება და ამით ადამიანი თავისუფალია მის წინაშე. მაგრამ თავისუფლებას აქვს მისი გამოვლინების მეორე მხარე - სახელმწიფო. სახელმწიფო არის მხოლოდ თავისუფლება საერო სივრცეში - ამქვეყნიურ სამყაროში, სინამდვილეში. თავისუფლების ცნება სახელმწიფოში რეალიზდება. ამიტომ, როგორიც არის თავისუფლების ცნება ჩამოყალიბებული ხალხის თვითცნობიერებაში, იმგვარადვე ხდება მისი რეალიზაცია არსებითი კომპონენტის სახით, რომელიც შედის თავისი თავის არსში მყოფ თავისუფლების ცნობიერებაში. ჰეგელის თანახმად, ხალხები, რომლებიც ვერ აცნობიერებენ, რომ ადამიანი თავისუფალია თავის თავში და თავისი თავისთვის, ცხოვრობენ დაჩლუნგების მდგომარეობაში, როგორც მათი სახელმწიფო მოწყობის თვალსაზრისით, ასევე მათი რელიგიის თვალსაზრისითაც. რელიგიასა და სახელმწიფოში თავისუფლების ერთი ცნება ზეობს. ეს ერთი ცნება არის ყველაზე უზენაესი, რაც ადამიანს აქვს მინიჭებული და ის რეალიზდება ადამიანის მიერ. ჰეგელი მრავალმნიშვნელოვნად დაასკვნის: „ხალხს, რომელსაც ღმერთის შესახებ ცუდი ცნება აქვს, უვარგისი სახელმწიფო, უვარგისი ხელისუფლება და უვარგისი კანონები აქვს.“ 

მაშასადამე, ჰეგელთან სახელმწიფოს ფილოსოფიური დაფუძნება ხდება რელიგიის საფუძველზე. მაგრამ სახელმწიფოს ღვთაებრივი საზრისი ეფუძნება აზროვნებისა და ყოფიერების იგივეობის ეპისტემოლოგიურ იდეას, რომელიც დიალექტიკური ტრანსფორმაციების საფუძველზე სუბიექტისა და ობიექტის, შემმეცნებლისა და შესამეცნებლის, შემოქმედისა და შექმნილის იგივეობის სახით გვევლინება. სამართლისა და სახელმწიფოს სფეროში ეს იგივეობა გონივრულისა და ნამდვილის ერთობის სახით გვევლინება. კანონები თავისუფლების ცნების განვითარების არსს წარმოადგენენ, რაც რეალობაში ამგვარად გამოვლინდება: მათ თავის საფუძვლად თავისუფლების ჭეშმარიტი ცნება აქვთ იმდენად, რამდენადაც ის რელიგიაში მიიღწევა.

მაშასადამე, რელიგიურისა და საეროს (კანონების) ფენომენალური იგივეობა განაპირობებს გონივრულისა და ნამდვილის ერთობას. სწორედ ეს პრინციპი განაპირობებს სახელმწიფოს კონსტრუირების სქემას, რომელიც კანონებისა და ხელისუფლების მორჩილებაში ვლინდება, იმდენად, რამდენადაც სახელმწიფოს ნებისადმი დამორჩილება ღმერთის ნებისადმი დამორჩილებას ნიშნავს. თუმცკი, ჰეგელის თვალსაზრისით, თავისთავად წმინდა აბსტრაქტულ ფორმაში გაგებული ეს სწორი თეზისი საფრთხეს შეიცავს, რადგან თუ არ იქნება კანონებისა და ბრძანებების გონივრულობის მიზანშეწონილობა გათვალისწინებული, მაშინ ეს ნიშნავს იმას, რომ ნებისმიერ კანონებსა და ბრძანებებს უნდა დავემორჩილოთ. სწორედ აქ მუშაობს სახელმწიფოს ფილოსოფიური საწყისი, რომელიც საგანთა მდგომარეობის გონითი განხილვის პარადიგმის შემოტანით ზღვარს უდებს სახელმწიფოს მხრიდან ნებისმიერი თვითნებობის შესაძლებლობას. საგანთა მდგომარეობის კრიტიკული განხილვა აფუძნებს ჭეშმარიტი სამართლის ფილოსოფიურ (გონივრულ) იდეას, რომელიც კორელაციურია ადამიანის თავისუფლების იდეის. ამგვარად, სახელმწიფოს ფილოსოფიური დაფუძნების გზით ამქვეყნიურ სამყაროში ხორციელდება არა მარტო ღვთაებრივი ნების მანიფესტაცია და ადამიანური თავისუფლების უზრუნველყოფა, არამედ სახელმწიფოს გონითი საწყისების (თავისუფლებისა და სამართლის) თვალსაჩინო დემონსტრირებაც. ამგვარი ხედვა ადამიანს, როგორც ასეთს, აღიარებს ძირითად ღირებულებად _ „ადამიანი ფლობს მნიშვნელობას იმიტომ, რომ ის ადამიანია და არა იმიტომ, რომ ის კათოლიკეა, პროტესტანტია, გერმანელია, იტალიელია და ასე შემდეგ.“

მაშასადამე, სახელმწიფო უნდა ეფუძნებოდეს რელიგიას, რადგანაც თუ სახელმწიფო უზრუნველყოფს თავისუფლების და კანონიერების სივრცეს, ძალაუფლების განხორციელების თეოლოგიას რელიგიური კულტი უზრუნველყოფს. „რადგანაც მასში მოცემული აზროვნების ფორმის საიმედოობა და მზაობაა, სახელმწიფოს წინაშე თავისი მოვალეობის შესრულება ხდება აბსოლუტური. აზროვნების ნებისმიერ სხვა ფორმაში ადამიანები იოლად ამბობენ უარს თავის მოვალეობებზე - პოულობენ რა ამისთვის სხვადასხვა გამოსავალს, განსაკუთრებულ პირობას და არგუმენტებს: ისინი სიამოვნებით აკნინებენ კანონების, დაწესებულებების, სახელმწიფო და ადმინისტრაციული მოღვაწეების მნიშვნელობას, განიხილავენ რა მათ მოღვაწეობას ისეთი თვალსაზრისით, რათა მათ მიმართ პატივისცემას არ განიცდიდნენ.“  რელიგიური კულტისადმი მსახურება (წირვა) და მორჩილების ასკეზა (ბრძანების უსიტყვოდ შესრულების პრინციპი) აყალიბებს სახელმწიფო დისციპლინის საფუძვლებს. თუმცკი, ხელისუფლების განხორციელების ამგვარ სტრუქტურაში არსებობს ძალაუფლების ტირანიაში გადაგვარების პრობლემა. „სახელმწიფოს კანონები ითვლება გონივრულად და ღვთაებრივად სახელდობრ ამ ზემოდან მინიჭებული ჭეშმარიტი ჰარმონიის გამოისობით და რელიგიას არ აქვს თავისი პრინციპები, რომლებიც წინააღმდეგობაში იქნებოდნენ სახელმწიფოს მიერ დადგენილ კანონებთან. თუმცკი, ყველაფერი ეს თუკი არ სცდება საქმის წმინდად ფორმალურ მხარეს, სრული თავისუფლება იქმნება თვითნებობის, ტირანიისა და ჩაგვრისათვის.“ ტირანიის თავიდან აცილების საფუძვლად კი კვლავ ფილოსოფიური დისკურსი იქცევა, რადგანაც ღვთაებრივ უფლებაზე აპელირებულ ტირანიაში გადაგვარებული ძალაუფლების აღმკვეთი კვლავ გონება ხდება. ხელისუფლებიდან კრიტიკული დისტანცირება მხოლოდ ფილოსოფიურ აზროვნებას შეუძლია, რადგანაც მას ახასიათებს შინაგანი ინტროსპექცია ძალაუფლების განხორციელების აქტში კრიტიკულად გაიაზროს რა არის სიკეთე და რა ბოროტება. აქედან გამომდინარე, შესაძლებელია რელიგიის და სახელმწიფოს არსის გარკვევა და ერთმანეთთან მიმართების საფუძვლის დადგენა. ფილოსოფიური აზროვნება უარყოფს ბრმა მორჩილების პრინციპს და ამით უკვე ტირანიის გამართლების შესაძლებლობაც გამოირიცხება. ამგვარად, შეუძლებელი ხდება ძალაუფლების განხორციელების აქტში ღვთაებრივი ნებისადმი უაპელაციო მორჩილება მისი რაციონალური გააზრების გარეშე. ამიტომაც ღვთაებრივი ნების ფილოსოფიური წვდომაც აუცილებელი ხდება. მაშასადამე, თუკი არავითარი ეჭვი არ არსებობს, რომ კანონები ღვთაებრივი ნებით არის დადგენილი, მაშინ არანაკლებ მნიშვნელოვანია ღვთაებრივი ნების შემეცნება, ამასთან ერთად ეს შემეცნება არ არის ცალკეულ პიროვნებათა პრივილეგია, არამედ ყველასთვის არის მისაწვდომი. ჰეგელის თანახმად, „შემეცნება იმისა, რაც გონივრულია - განათლებული აზროვნების საქმეა და განსაკუთრებით ფილოსოფიის საქმე, რომელსაც ამ აზრით სრულიად საფუძვლიანად შეიძლება ვუწოდოთ ცხოვრებისეული სიბრძნე, როგორც არ უნდა იყოს ჭეშმარიტ კანონმდებლობის დაწესებასთან დაკავშირებული ვითარებები (ხელისუფლების მიერ არის ის ნებაყოფლობით განხორციელებული თუ ოპოზიციის ზეწოლით), მნიშვნელობა არ აქვს; თავისუფლების ცნების, სამართლის და ჰუმანურობის განვითარება ადამიანურ საზოგადოებაში თავისთავად აუცილებელია, აქედან გამომდინარე, თუ ამოვალთ ჭეშმარიტებიდან, რომ კანონები ღვთაებრივ ნებას გამოხატავს, მნიშვნელოვანია განვმარტოთ, თუ როგორია ეს კანონები. პრინციპები, როგორც ასეთი, მხოლოდ აბსტრაქტული აზრებია, რომელთა ჭეშმარიტება მხოლოდ მათი განვითარების კვალდაკვალ განისაზღვრება; თავის აბსტრაქტულ ფორმაში ისინი სულაც არ არიან ჭეშმარიტნი.“

ამ პერსპექტივიდან დანახული ჰეგელის რელიგიის ფილოსოფია სახელმწიფოს მაკონსტრუირებელ პრინციპად გამოდის, ხოლო სამართლის ფილოსოფია კი, საკუთრივ, მხოლოდ სამართლებრივი სახელმწიფოს იდეის სახით. აქ ჩვენ განსხვავება უნდა მოვახდინოთ, თუ რას გულისხმობს ჰეგელი სახელმწიფოში. სახელმწიფოს იდეა არის თავისუფლება და სამართალი; შესაბამისად, თავისუფლების იდეა და სამართალი არის სახელმწიფო. რამდენადაც იდეა ეს არის ცნების სინამდვილეში განხორციელებადობა, სახელმწიფოს იდეა ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის კონტექსტში აღნიშნავს სამართლის ცნების რეალიზებულობას ანუ სოციალურ ცხოვრებაში მის ხორცშესხმას. სამართლის ცნების განხორციელება, ჰეგელის სამართლის ფილოსოფიის თანახმად, სამართლის აბსტრაქტული ფორმებიდან სამართლის უფრო კონკრეტული ფორმებისაკენ დიალექტიკურ გადასვლას გულისხმობს. საბოლოო ჯამში, სამართლის დიალექტიკური გადასვლები აბსტრაქტული სამართლიდან კონკრეტულისკენ და, პირიქით, კონკრეტული სამართლიდან აბსტრაქტულისკენ - რეზიუმირდება სახელმწიფოში, როგორც ყველაზე კონკრეტულ სამართალში. სამართლის სხვადასხვა ფორმები _ აბსტრაქტული სამართალი, კერძო საკუთრება, ხელშეკრულება, მორალი, სამოქალაქო საზოგადოება და სახელმწიფო იერარქიულად არიან ერთმანეთისადმი დამოკიდებულები. აქ შედარებით აბსტრაქტული სამართალი თავის თავში მოიცავს კონკრეტულ სამართლის ფორმებს. სამართლის კონკრეტულობა აღნიშნავს, რომ ის სამართლის აბსტრაქტული გაგების (სამართალი თავისთვის და თავისთავად) სივრციდან გამოდის და ადამიანის თავისუფლების უზრუნველმყოფელ რეალურ პირობად იქცევა. ამით მისი რეალიზებადობის ხარისხიც იზრდება სოციალურ სინამდვილეში. ამ თვალსაზრისით, სახელმწიფო, როგორც სამართლის ყველაზე კონკრეტული განსხეულება, ობიექტური სულის სფეროში რელიგიური პრაქტიკის სამართლებრივ განხორციელებას წარმოადგენს. ამგვარად, ჰეგელისეული სახელმწიფოს იდეა წარმოადგენს სამართლებრივ სინამდვილეს, რომელიც სამართლებრივი სახელმწიფოს სახით წარმოგვიდგება. ასე რომ, თავისუფლება, ჰეგელისეული ინტერპრეტაციით ინდივიდის სამართლებრივი მდგომარეობის აღიარებას და მის დაცვას აღნიშნავს. ამით სამართლის გონივრულობის სინამდვილე განსხეულდება როგორც აბსტრაქტული სამართლის კონკრეტულობა.

ამ სამართლებრივი სინამდვილის საწყისს ქრისტიანული რელიგია ქმნის, რადგანაც მის მიერ ჩამოყალიბებული იმპერატივები და მორალურობის პრაქტიკა უზრუნველყოფს სამართლებრივი რეალობის წინაპირობას. თუმცკი, ეს რელიგიური მიწერილობანი შეიძლება განსხვავებული იყვნენ სახელმწიფოში მოქმედი სამართლისა და ზნეობრიობის ძირითადი დებულებებისგან. ეს წინააღმდეგობა ვლინდება დებულებაში, რომლის თანახმადაც რელიგიის სფერო სიწმინდეა, ხოლო სახელმწიფოს სფერო სამართალი და ზნეობრიობა. პირველ შემთხვევაში მოცემულია განსაზღვრება მარადიულობისთვის, ხოლო მეორე შემთხვევაში ამქვეყნიური ცხოვრებისთვის და დროებითი კეთილდღეობისთვის, რომელიც მარადიული ნეტარებისთვის უნდა იყოს მსხვერპლად შეწირული. ამგვარად მყარდება რელიგიური იდეალი, ზეციური სამეფო მიწაზე - მას ჰეგელი უწოდებს სულის აბსტრაქციას სინამდვილის სუბსტანციონალურ მხარესთან მიმართებაში.  აქ თავს იჩენს ამქვეყნიურისა და იმქვეყნიურის დუალიზმი. გარკვეული თვალსაზრისით, სულის აბსტრაქცია სინამდვილესთან მიმართებაში პიროვნების გათავისუფლების აქტია ამქვეყნიური რეალობის დატოვების გზით. პიროვნება თავისუფლებას მოიპოვებს ამქვეყნიური სამყაროდან გასვლის აქტით, რადგანაც ამქვეყნიურობას რაღაც უფრო ამაღლებული და წმინდა უპირისპირდება. მისი პიროვნული მე სიწმიდესთან მიახლოებით ათავისუფლებს საკუთარ თავს. აქედან გამომდინარე, სოციალურ სინამდვილეში ზნეობრივი ცხოვრების სოციალური ფაქტები დუალისტური ფორმით წარმოგვიდგება.

ზნეობრიობის სუბსტანციური სინამდვილის პირველ გამოვლინებას - ქორწინებას - უპირისპირდება დაუქორწინებლობის აღთქმა. მეორე შემთხვევაში ადამიანის სუბსტანციურ მოთხოვნილებას მოიპოვოს დამოუკიდებლობა უპირისპირდება რელიგიური მოვალეობა - ადამიანმა არ უნდა იმოქმედოს ამგვარად, თავი არ უნდა დაიტვირთოს ამგვარი საზრუნავით. ფაქტობრივად, ადამიანის გათავისუფლების აქტი მხოლოდ რელიგიურ სივრცეში ხდება შესაძლებელი. ჰეგელის მიხედვით, საერო განზომილებაში ადამიანის ზნეობრივი მოვალეობა - მოიპოვოს დამოუკიდებლობა თავისი მოღვაწეობით, შრომითა და გონების წყალობით - აყალიბებს ადამიანს როგორც ადამიანს. ადამიანი თავისი მოღვაწეობის საფუძველზე გარდაქმნის მისდამი დაპირისპირებულ ბუნებას და ამით ახორციელებს თავის თვითგათავისუფლებას. ჰეგელის მიხედვით, ადამიანი იძულებულია თავისი არსებობა თავისი სულის და სამართლიანობის წყალობით შეინარჩუნოს და ამით გათავისუფლდეს ბუნებაზე დამოკიდებულებისაგან; ამაში მდგომარეობს ადამიანის კეთილგონივრულობა (добропорядочность, Rechtschaffenheit, human integrity).  რელიგიური სივრცე მხოლოდ გათავისუფლების მოწყალებისეულ გზას ცნობს. იგი მთელი ქონების გაცემას მოითხოვს, მეწარმეობა, კომერციული საქმიანობა და სხვა მიწიერი საქმიანობანი უარყოფილია როგორც სიწმინდესთან დაპირისპირებული.

მესამე მომენტი - სახელმწიფოში უზენაესი ზნეობრიობა - ეყრდნობა იმას, რომ გონიერი საყოველთაო ნება განხორციელებული უნდა იყოს სახელმწიფოში. სუბიექტი თავისუფალია - საყოველთაო ნების განხორციელებაში ეს თავისუფლება თავის რეალიზაციას ახდენს. რელიგიური მოვალეობა ამის საპირისპიროდ ადგენს, რომ თავისუფლება არ უნდა იყოს ადამიანის საბოლოო მიზანი, იგი უნდა მიილტვოდეს მორჩილებისკენ და ნებისგან განდგომისკენ. უფრო მეტიც, ადამიანმა საკუთარი თავი უნდა უარყოს საკუთარ სინდისში, საკუთარ რწმენაში, საკუთარი შინაგანი სამყაროს შინაგან სიღრმეებში, მთლიანად უნდა უარყოს საკუთარი თავი და უკუაგდოს საკუთარი თვითობა. 

ამგვარად, რელიგია ინსტიტუციონალურ წინა­აღმდეგობაში ვარდება: ერთი მხრივ, ის თავისუფალი ნების არსებობას ქადაგებს, ხოლო, მეორე მხრივ, მოითხოვს ნების თავისუფლების ინტროსპექცია მხოლოდ საკრალურ სივრცეში მოახდინოს. რელიგიური ცხოვრების რიგორიზმი არ იძლევა იმის შესაძლებლობას, რომ საერო ცხოვრების ზნეობრიობა აღიაროს, რადგანაც ის დაღდასმულია ცოდვისეული ბუნებით. რელიგია თავისუფლებას მხოლოდ აბსტრაქტულ სივრცეში აღიარებს, ამიტომაც მისი განამდვილების ხარისხი და თავისუფლების მიღწევა მხოლოდ რელიგიური რიგორიზმით და ამქვეყნიურ სამყაროზე უარის თქმით შეიძლება, რათა თავისუფლება კვლავ აბსტრაქტულ თავისუფლებაში უკუშებრუნდეს, ე.ი. ნების თავისუფლებამ კონკრეტული განსხეულება არ უნდა მიიღოს. ამ წინააღმდეგობაში ვლინდება სახელმწიფოს ფილოსოფიური დაფუძნების აუცილებლობა. რელიგიურისა და საეროს დაპირისპირება უფრო ზუსტად იმაზე დაიყვანება, რომ ადამიანი თავის ნამდვილ ცნობიერებაში საერთოდ უუფლებოა და რომ რელიგია არ ცნობს ნამდვილი ზნეობრიობის სფეროში არავითარ აბსოლუტურ უფლებებს. „ამაში მდგომარეობს ის დაუჯერებელი მკვეთრი დაშორიშორება (Unterschied), რომელიც, იმავდროულად, შეტანილია თანამედროვე სამყაროში - დაშორიშორება, რომლის ძალითაც დაისვა საკითხი: უნდა იყოს თუ არა ადამიანის თავისუფლება აღიარებული როგორც რაღაც საკუთარ თავში და თავისთავად ჭეშმარიტი ან შეიძლება ის უარყოფილი იქნეს რელიგიის მიერ?“

რელიგიურისა და საერო ცხოვრების ამ დიხოტომიაში ფილოსოფიური გონი იძლევა საერო ცხოვრების ზნეობრიობის დაფუძნების შესაძლებლობას. აქედან გამომდინარე, აუცილებელი ხდება საერო ცხოვრების ზნეობრიობა ფილოსოფიურად დაფუძნდეს, ხოლო მისი დაფუძნების წინაპირობა სახელმწიფოს ფილოსოფიური დაფუძნებაა. თუმცკი, ეს არ არის საკმარისი პირობა, რადგანაც რელიგიის არსებობაც ფილოსოფიურად უნდა იქნეს აღმოჩენილი, თუკი რელიგია რელიგიის ფილოსოფიური საზრისის წვდომის გარეშე, მისი სიღრმისეული გააზრების გარეშე თვითნებური ინტერპრეტაციების სამყაროში დარჩება. ამ გზით ჰეგელთან რელიგიის ფილოსოფიურ გაგებას მივყავართ თავისუფლების საზრისის გაგებასთან.

ჭეშმარიტება ორივეშია: რელიგიის წიაღშიც და სახელმწიფოს წიაღშიც. გონივრულობის განამდვილების შესაძლებლობა ასევე ორივეშია. მაშინ როგორ უნდა მოიხსნას საეროს და რელიგიურის დუალიზმი?

თავისი სულიერი არსობის მიხედვით, სახელმწიფო თავისუფლების განსხეულებაა. ეს არის სამოქალაქო ცხოვრების ზნეობრიობის გამოვლენა. სახელმწიფოს არ აქვს რელიგიური გამოვლინება თავისი არსობით, თუმცკი, მასში განსხეულებული თავისუფლება რელიგიური საფუძვლით წარმოსდგება. სახელმწიფოს ცხოვრებაში რეალიზებული თავისუფლება არის თავისუფალი სულის სხვაგვარად ყოფნა, ე.ი მისი განსხეულება გონივრულ ფორმაში. ეს აღნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფოს ცხოვრება და რელიგიური ცნობიერება ერთმანეთში გადაიკვანძება და ინდივიდუალურ ცნობიერებაში მოვალეობისა და პოზიტიური სამართლის სახით წარმოსდგება. მოვალეობას თავისი არსით რელიგიური ცნობიერება განასახიერებს, ხოლო პოზიტიურ სამართალს სახელმწიფო. ამ მხრივ, რელიგიური და საერო გადალახავს თავის ემპირიულ განხეთქილებას და დაპირისპირებული მხარეების ერთმანეთში დიალექტიკური ურთიერთგადასვლით თავის სასრულ ფორმას ღებულობს. ამით სახელმწიფო წარმოსდგება როგორც ზნეობრივი იდეის სინამდვილე. ჭეშმარიტი სახელმწიფო ინდივიდუალური სამოქალაქო ცხოვრების დამცველად გვევლინება, ამით ის ახორციელებს კონკრეტულ თავისუფლებას. ამ კონკრეტული თავისუფლების გამოვლინება შეიძლება დავახასიათოთ ასე: ინდივიდები მასში კერძო ცხოვრებას ეწევიან და არა საზოგადოებრივს, რომელიც სუბსტანციურ საყოველთაო ინტერესებს ემსახურება, როგორც ეს პლატონის „სახელმწიფოში“ არის მოცემული. ინდივიდი თავისი კერძო ცხოვრების ორგანიზების საფუძველზე ემორჩილება სახელმწიფოს კანონებს. ამით მისი ცხოვრება ზნეობრივ სინამდვილედ იქცევა. სახელმწიფოს ცხოვრება არა იძულებისა და ძალადობის საფუძველზე აიგება, არამედ რელიგიურისა და საეროს დიალექტიკაზე. ჭეშმარიტ რელიგიას, როგორც ჰეგელს ესმის ის, არა მორჩილება და თავმდაბლობა მოაქვს ადამიანისთვის, არამედ თავისუფლება; თავისუფლება არ თრგუნავს გონებას, პირიქით, ის მას ეფუძნება. ჰეგელის გონივრულ სახელმწიფოში რელიგიური ცხოვრების მორჩილება დიალექტიკურად გადადის საერო ცხოვრების კანონებისადმი მორჩილებაში. ხოლო საკუთრივ რელიგიური ცხოვრების ეთიკური საზრისი ინდივიდების პირადი ცხოვრების ასპექტად იქცევა, რომელიც მოვალეობისა და რწმენის საფუძველზე კვლავ კანონმორჩილების პრინციპებში აისახება. რელიგიური ცხოვრების პირადი ასპექტი იმაშია გამოხატული, რომ საკუთრივ ქრისტიანობის სული უპირისპირდება ტირანიას და ძალადობას. მაცხოვრის მოწამეობრივი აღსასრული გამორიცხავს ძალადობის ინსტიტუციონალურ გამართლებას. საკუთრივ ადამიანის მიმართ განხორციელებული ქრისტიანული ზრუნვა სახელმწიფოში ადამიანის უფლებებისადმი ზრუნვად ტრანსფორმირება, ხოლო ქრისტიანობის სული სრულად გამოხატავს ტირანიისა და თვითნებობის მიუღებლობას.

ამგვარად, სახელმწიფოს ცხოვრება კონკრეტული ინდივიდუალური ზნეობრიობის და სიქველის გამოვლენის სივრცეში მიმდინარეობს. სახელმწიფო რაციონალურად და სამართლებრივად მოქმედ ინდივიდთა ერთობლიობად წარმოგვიდგება. მაგრამ, იმდენად, რამდენადაც სამართლიანად მოქმედებისა და ზნეობრიობის საფუძველი იმანენტური საზრისის მქონე ყველგან მყოფი ღმერთია, სახელმწიფოს მაკონსტრუირებელი ფუნდამენტი რელიგიის ფილოსოფიური გაგება გამოდის. ჰეგელის თანახმად, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფო რელიგიას ან ეკლესიას უნდა იყოს დაქვემდებარებული. თუმცკი, ჰეგელი წინააღმდეგია სახელმწიფოს ისეთი გაგებისა, როდესაც სახელმწიფო რელიგიისგან დამოუკიდებლად არსებობს და საკუთარი თავის კონსტრუირებას რაღაც დამოუკიდებელი ძალის ან ხელისუფლების საფუძველზე ახდენს, ხოლო რელიგია ინდივიდების სუბიექტურ განწყობილებად განიხილება.

სახელმწიფოს ცხოვრების წესი არ შეიძლება შეცვლილი იყოს რელიგიური ცხოვრების წესით. ის მოაზროვნეები, რომლებიც ამის გაკეთებას ცდილობენ, არსობრივ შეცდომას უშვებენ. „მათ სურთ, რომ რელიგიის ფორმაზე დარჩნენ და რელიგიას უპირისპირებენ სახელმწიფოს; ამგვარი ქცევით ისინი მათ წააგავენ, ვინც შემეცნების სფეროში მხოლოდ არსებულზე ჩერდება და არ გადადიან ამ აბსტრაქციიდან არსებობისკენ, ან მათ გვანან, რომლებსაც მხოლოდ აბსტრაქტული სიკეთე სურთ და თვითნებობას აძლევენ უფლებას განსაზღვროს, თუ რა არის სიკეთე.“ რელიგია და სახელმწიფო განსხვავებულნი არიან და ერთი მეორეს არ ანაცვლებს. მაგრამ მათი განსხვავება ვლინდება არა მათ არსებაში, არამედ მათ არსებობაში. რელიგიის საქმე არსებულის რწმენაა, სახელმწიფოს საქმე კი არსებულის გააზრება მის მიწიერ გამოვლინებაში და ამ გზით სამართლიანობის იდეის განამდვილების მოხდენა. ამიტომაც, სახელმწიფოს, როგორც ზნეობრივი იდეის სინამდვილეს, ფილოსოფიური დაფუძნება ესაჭიროება. სახელმწიფოს იდეის ფილოსოფიური დაფუძნება ჰეგელის მიერ აღნიშნავს გონის სფეროში თვითნებობის და ძალადობის აღკვეთას. გონება საკუთრივ თვითნებობისა და ძალადობის არავითარ საფუძველს არ უშვებს. აბსტრაქტული პრინციპის (აბსტრაქტული სიკეთე) მიხედვით გაგებული რელიგია კი, რომელიც თავად შეიძლება იქცეს თვითნებობის წყაროდ, მისი ფილოსოფიური დაფუძნების შემდეგ თავად გამოდის ნებისმიერი თვითნებობის აღმკვეთი. საზოგადოებრივ ცხოვრებაში რწმენა და სამსახური (სახელმწიფო და რელიგია) ერთ კონტექსტში ერთიანდება და კონსტიტუციური წესრიგის და მართლწესრიგის სახით წარმოსდგება.

ჰეგელის კონცეფციაში სახელმწიფოს მიმართება ინდივიდებისადმი, მისი შემადგენელი ნაწილებისადმი და ინსტიტუტებისადმი მხოლოდ სამართლებრივი ფორმის სახით წარმოსდგება. ინდივიდების უფლებები და თავისუფლებები ნამდვილია, გონივრულია და სამართლებრივია მათი ერთიანი ორგანული მთელის დიალექტიკური ურთიერთმიმართების საფუძველზე. სახელმწიფოს მრავალფეროვან ცხოვრებას სწორედ აბსტრაქტული და კონკრეტული სამართლის დიალექტიკური ურთიერთმიმართების კონტექსტი ქმნის. სამართლებრივი ურთიერთობის ეს დიალექტიკური ურთიერთმიმართება ინდივიდებს და ინსტიტუტებს ავტონომიურ საფუძველს ანიჭებს და, იმავდროულად, ერთიან ორგანულ მთელად კრავს სახელმწიფოს.

როდესაც ხდება რელიგიის, როგორც სახელმწიფოს მაკონსტრუირებელი კომპონენტის ამოვარდნა ამ მთლიანობის კონტექსტიდან და სახელმწიფოზე, როგორც ავტონომიურ საწყისზე დაპირისპირება, ბატონდება სამართლიანობის იდეის აბსტრაქტული ფორმა, რომელიც კარგავს კონტაქტს სინამდვილესთან და ამით თვითნებობის წყაროდ იქცევა. აქედან გამომდინარე, ჰეგელის თავისუფალი ნების დიალექტიკა თვითნებობისა და ძალადობის აღკვეთას ემსახურება. ჰეგელის თანახმად, ძალადობა და იძულება არ წარმოადგენს ნამდვილი თავისუფალი ნების გამოვლინებას. არანამდვილი თავისუფალი ნების გამოვლინებას წარმოადგენს უსამართლობა, ტყუილი, დანაშაული, ძალადობა და ა. შ. ჰეგელი ამ მოვლენას უარყოფით ნებას უწოდებს, როდესაც სუბიექტი აბსოლუტური აბსტრაჰირების საფუძველზე მოქმედებს და განყენებულია ყოველგვარი შეზღუდვისგან, ყოველგვარი არსებულობისგან და შინაარსისგან. ჰეგელი წერს: „რამდენადაც უარყოფითი დამოკიდებულება არ რჩება შინაგან განწყობილებად, არამედ მიემართება სინამდვილეს და ავლენს მასში თავის ძალას, იმდენადვე წარმოიშვება რელიგიური ფანატიზმი, რომელიც, პოლიტიკური ფანატიზმის მსგავსად, გამოდევნის ყოველგვარ სახელმწიფო წყობილებას და კანონიერ წესრიგს, როგორც შემავიწროებელ შეზღუდვას, რომელიც არ დგას შინაგანი ცხოვრების დონეზე, სულის უსასრულობაზე და, აქედან გამომდინარე, აუქმებს კერძო საკუთრებას, ქორწინებას, ადამიანურ ურთიერთობებს და სამოქალაქო საზოგადოების შრომას, როგორ სიყვარულისათვის და თავისუფლებისათვის უღირს გრძნობას“.  ჰეგელი შენიშნავს, რომ უარყოფითი (არაგონივრული) თავისუფლების - თვითნებობისა და ძალადობის თავისუფლების - ამგვარი გამოვლინება დამახასიათებელია ისტორიის კონტინუუმისათვის. მის თანახმად, ნების ძალადობრივი გამოვლინებები მოიხსნება სამართლის ცნების განვითარების კვალდაკვალ, რომელიც თავისუფალი ნების გამოვლინების სახით სახელმწიფოს სამართალში კონკრეტიზდება.

მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოს არსს და სინამდვილეს ფილოსოფიური გონი აფუძნებს, სწორედ რელიგიური საწყისია სახელმწიფოს საფუძველი და მისი მაკონსტრუირებელი ელემენტი. ჰეგელი შენიშნავს, რომ მათთვის, ვისაც ხალხს უწოდებენ, საბოლოო ჭეშმარიტება არ არის აზრებსა და პრინციპებში განთავსებული; ხალხი მიდრეკილია სამართლიანად ჩათვალოს მხოლოდ ის, რაც მას ბოძებული აქვს როგორც განსაზღვრულობა, განსაკუთრებულობა. სამართლიანობის და ზნეობრიობის ეს განსაზღვრულობა ყველაზე უდაო მტკიცებულებას მხოლოდ არსებული რელიგიის ფორმაში ღებულობს; და თუ ის არ ეთანხმება თავისუფლების პრინციპებს, მაშინ წარმოიქმნება განხეთქილება და გადაუწყვეტელი წინააღმდეგობა - მტრული დამოკიდებულებაც კი, რომელსაც ადგილი არ უნდა ჰქონდეს სახელმწიფოში.

ჰეგელის მიხედვით, სახელმწიფოს ღვთაებრივი საზრისი აქვს, როგორც ზნეობრიობის განვითარებულ ფორმას, რადგანაც ზნეობრიობა არის ღვთაებრივი სული, რომელიც ცხოვრობს თვითცნობიერების სინამდვილეში - ხალხში და მის ინდივიდებში.

ჰეგელი ამბობს, რომ სახელმწიფო არის ღვთაებრივი ნება, როგორც სული, რომელიც მყოფობს და ავლენს საკუთარ თავს სინამდვილეში და ორგანიზებულ სამყაროში. სახელმწიფო არის სამყარო, რომელიც სულმა შექმნა თავის თავში, ამიტომაც იგი შეფასებული უნდა იქნეს როგორც ღვთაებრიობის გამოვლინება დედამიწაზე, ხოლო მისი ისტორია განხილული უნდა იქნეს როგორც „ღმერთის სვლა ამ სამყაროში“. ამ უნივერსალურ სახეში (სახელმწიფო) ყოველი ნაწილი და ყოველი დეტალი განმსჭვალულია მთელის სულით და მისგან ღებულობს თავის შინაარსს და საზრისს. ჰეგელი სახელმწიფო კონსტიტუციას განიხილავდა როგორც ღვთაებრივს და მოქმედს, ხოლო მონარქის უფლებას როგორც ღვთაებრივ „ხელისუფლებაზე“ დაფუძნებულს. ამ კონტექსტში რელიგიურობა და ფილოსოფია მჭიდროდ უკავშირდება ერთმანეთს. რაც არ უნდა იყოს, სახელმწიფოს კონტექსტში ფილოსოფია აძლევს რელიგიას ლეგიტიმაციას და, პირიქით, ჭეშმარიტი ფილოსოფია, მისი რწმენით, არ განაცალკევებს ერთმანეთისგან ღმერთს და სახელმწიფოს, არამედ მიჰყავს იმის აღიარებისკენ, რომ სახელმწიფოს სუბსტანცია ღვთაებრივი სულია, ხოლო სახელმწიფო არის ღვთაებრივი სულის სინამდვილე ამ სამყაროში. მაგრამ უნდა ითქვას, რომ რელიგია და სახელმწიფო უპირისპირდებიან ერთმანეთს როგორც ერთი და იგივე უსასრულო შინაარსის მქონე სუბიექტური და ობიექტური ფორმა. მიუხედავად ამისა, ამ დაპირისპირების დიალექტიკურ განვითარებაში კონფლიქტის გადაწყვეტის გზა მდგომარეობს, რადგანაც, თუმცკი რელიგია არა მარტო სახელმწიფოს ფორმალური მაკონსტრუირებელი იდეაა, არამედ ცოცხალი მექანიზმი - სოციალური პრაქტიკის ნაირსახეობაც, უპირატესობა სახელმწიფოს ენიჭება, როგორც უფრო განვითარებულ ფორმას. ამ სოციალურ პრაქტიკაში რეალიზდება და ნამდვილდება ზნეობრიობის ცოცხალი სოციალური ფაქტები. ასე რომ, რელიგიური პრაქტიკა ზნეობრიობის რეალური იდეაა. რელიგიურობას განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს სახელმწიფოს კონსტრუირების სისტემაში იმდენად, რამდენადაც ის არ შეიძლება დაყვანილ იქნეს ამა თუ იმ ნორმების სისტემაზე, რადგანაც, უპირველეს ყოვლისა, ის არის განხორციელებული ზნეობრივი სოციალური პრაქტიკა, რომელიც გარკვეული თვალსაზრისით კავშირშია ყველა მარეგულირებელ ნორმატიულ სისტემასთან. მაშასადამე, რელიგიურობა სახელმწიფოს სისტემაში არის განხორციელებული ან განხორციელებადი მორალი, ხოლო რელიგიის ფილოსოფიური დაფუძნება სახელმწიფოს მაკონსტრუირებელი საფუძველი. მაგრამ უნდა ითქვას, რომ რელიგია და სახელმწიფო უპირისპირდებიან ერთმანეთს როგორც ერთი და იგივე უსასრულო შინაარსის მქონე სუბიექტური და ობიექტური ფორმები - ამაში მდგომარეობს კონფლიქტის გადაწყვეტის გზა, რადგანაც უპირატესობა სახელმწიფოს ენიჭება, როგორც უფრო განვითარებულ ფორმას.

გამოყენებული ლიტერატურა:

• შნაიდერი, ჰ., თავისუფლების ისტორია ჰეგელთან, კრებულში: რა არის თავისუფლება? დიდი მოაზროვნეები თავისუფლების არსის შესახებ, რედაქტორები თ. ირემაძე, ჰ. შნაიდერი, ლ. ზაქარაძე, თბილისი: „ნეკერი“, 2010.
• Hegel, G. W. F., The philosophical propaedeutic, translated by A. V. Miller, edited by M. George and A. Vincent, Oxford, UK, New York, NY: B. Blackwell, 1986.
• Hegel, G. W. F., Elements of the Philosophy of Right, edited by A. W. Wood, translated by H. B. Nisbet, Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
• Hegel, G. W. F., Lectures on the Philosophy of Religion, vol. 1: The concept of religion, translated by R. F. Brown, P. C. Hodgson, and J. M. Stewart with the assistance of J. P. Fitzer and H. S. Harris, University of California Press, 2008.