დემოკრატია, მოქალაქეობის იდეა და მისი ფილოსოფიური წანამძღვრები

03.10.2022

თითქმის სამი ათასწლეულია გასული მას შემდეგ რაც სხვადასხვა ეპოქის, განსხვავებული რწმენის, კულტურისა თუ რასის მქონე ცივილიზაციურმა საზოგადოებებმა, მსოფლიოს სხვადასხვა წერტილში სახელმწიფოებრიობას დაუდეს დასაბამი და ხალხთა სოციალური მოწყობისა და პოლიტიკური მმართველობის სისტემების განსხვავებული ფორმით განვითარება დაიწყეს. ამ ხანგრძლივი ისტორიული დროის განმავლობაში მოქალაქეობის გაგებას სხვადასხვა ქარტეხილებმა, რევოლუციურმა გარდაქმნებმა თუ ურთიერთდაპირისპირებულმა სააზროვნო ტრადიციებმა - განსხვავებული საზრისი, როლი და მნიშვნელობა შესძინა. ადამიანთა ორგანიზებული თანაცხოვრების ამ მეტად რთული და კომპლექსური სოციალურ კონსტურქტის ფორმიერებაში კი პოლიტიკა, რომელსაც ხშირად სისტემური თეორიები და ფილოსოფიური მოძღვრებები ედო საფუძვლად,  ყოველთვის მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა სხვადასხვა პოლიტიკური იდეოლოგიების ფორმირების პროცესში.

ძველ ბერძნულ და თანამედროვე ლიბერალურ დემოკრატიაში, მოქალაქეობის განსხვავებული გაგებების მიუხედავად, მათ შორის ერთ ძლიან მკაფიო პარალელს დავინახავთ, რომ მოქალაქისა და მოქალაქეობის, როგორც ინსტიტუტის არსებობის სასიცოცხლო გარემო, სწორედ დემოკრატიული მმართველობის საფუძვლებს ემყარება. დემოკრატიისთვის ნოყიერი  ნიადაგი რესპუბლიკაა. თუ არ არსებობს რესპუბლიკა, დემოკრატია ვერ შედგება. ხოლო თუკი არ არსებობს დემოკრატიული სისტემებისა და ინსტიტუტების განვითარების შესაძლებლობა, არ არსებობს ის ზღვრული წონასწორობა, რომელსაც ძლიერი სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოების ინსტიტუციური მდგრადობა შეუძლია შეინარჩუნოს.     

ანტიკური ბერძნული „პოლისები“, ცივილიზაციის ისტორიაში, პირველი დემოკრატიები იყვნენ. ამაში მათ, ცხადია, ქალაქის მცირე მასშტაბებიც უწყობდათ ხელს, თუმცა პირდაპირი დემოკრატია, მმართელობის ეს უნიკალური (გარკვეულწილად შეზღუდული) ფორმა, იმთავითვე მჭიდროდ დაუკავშირდა მოქალაქეობის ცნების ბერძნულ ფილოსოფიურ გაგებას. ფილოსოფიური  აზროვნების ტრადიციაში ფართოდაა გაშლილი საკითხი სახელმწიფოსა და მასში მცხოვრებ მოქალაქეს შორის სამართლებრივი, პოლიტიკური და სოციოკულტურული ურთიერთმიმართების შესახებ. მხოლოდ ის, რომ გამოჩენილი ბერძენი ფილოსოფოსი, არისტოტელე, ადამიანს პოლიტიკურ ცხოველად (Zoon Politikon)  ახასიათებდა, მეტყველებს იმაზე, თუ რაოდენ დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა პოლიტიკის თეორიულ და პრაქტიკულ ანალიზს და მასში ინდივიდის/მოქალაქის როლის გამოკვეთას ძველ საბერძნეთში.

თუმცა, საბერძნეთში, მოქალაქის მაღალი სოციალური სტატუსის მიღმა არსებობდნენ სხვა ადამიანები, „არა მოქალაქეები“, მთელი რიგი უფლებრივი შეზღუდვებით. მაგალითად, სამოქალაქო ცხოვრებაში მონაწილეობის და საარჩვენო ხმის უფლება არ გააჩნდათ ქალებს, მონებსა და მოქალაქეობის არ მქონე სხვა პირებს (მაგ., ვაჭრებს, ლტოლვილებს). თუმცა, ამ ყველაფერს ხელი არ შეუშლია ელინური ცივილიზაციის განვითარებისათვის, რომელმაც გაითავისუფლა თავი მითოსური ცნობიერებისგან, განავითარა ფილოსოფია, ხელოვნება და ლიტერატურა: იქნებოდა ეს პითაგორას რიცხვთა სისტემა, თუ ევკლიდეს გეომეტრია, პლატონის მიერ აკადემიის დაარსება, თუ არქიმედეს ამომდგები ძლის კანონი - ბერძნები ყველა მიმართულებით გახდნენ კონტინენტური ევროპის ცივილიზაციური ფუძემდებლები. 

მოგვიანებით, მათი მრავალმხრივი მემკვიდრეობა რომმა შეითვისა და განავითარა. რომის რეპუბლიკამ თავის მოქალაქეებს, იმპერიის კოლოსალური მასშტაბებიდან გამომდინარე, განუზომელი პრივილეგიები, უდიდესი სიამაყისა და უპირატესობის განცდა, ღირსეული სოციალური სტატუსი და უფლებები მიანიჭა, რომლის გავლენაც ვრცელდებოდა იმპერაიას დამორჩილებულ მრავალრიცხოვან ქვეყნებსა და მათ ხალხებზე.   

ბერძნულ დემოკრატიებში მოქალაქეებისთვის არსებობდა განსაკუთრებული პრივილეგიები და უფლებები, ხოლო ყველა „არა მოქალაქე“ მკაცრი წესები და შეზღუდვების ქვეშ იყო. რომაულ კონცეფციაშიც იგივე პრინციპი მოქმედებდა, უბრალოდ აქ მოქალაქეობა, მისი მასშტაბისა და სამართლებრივი მოწესრიგების ხარისხისთ კიდევ უფრო შთამბეჭდავ სიმაღლეებამდე ავიდა. ეს აღმასვლა პირდაპირ აისახებოდა რომის მოქალაქეთა სიმდიდრესა და კეთილდღეობაზე, ისინი (მოქალაქეები) იმპერიის განმგებლობაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ ტირანიული თუ რესპუბლიკური მმართველობის პირობებში სამხედრო და/ან პოლიტიკურ თანამდებობაზე  მსახურებით. მართლმსაჯულება კი (რომის სამართალი) ადგენდა მოქალაქეთა სამართლებრივი დაცვის ნორმებს, მაგალითად; მოქალაქისთვის სასიკვდილო განაჩენის გამოტანა სასამართლო პროცესის გარეშე დაუშვებელი იყო. ასევე, მხოლოდ მოქალაქეს შეეძლო ლეგიონში მსახურება, მხოლოდ მისი ქორწინება ითვლებოდა კანონიერად და მხოლოდ მას ჰქონდა უფლება ეტარებინა ტოგა - ტრადიციული რომაული სამოსი. 

მართალია, ათენსა და რომში მოქალაქეობა უმნიშვნელოვანესი სტატუსი იყო, თუმცა, ის მაინც განსხვავებული იყო იმ შინაარსისგან, რასაც დღეს თანამედროვე ლიბერალური დემოკრატია - სამოქალაქო თანასწორობის ცნებაში გულისხმობს. ორივე ცივილიზაციაში, მოქალაქეობა მაინც ვიწრო ეთნიკურ, დაბადებით და არა ნატურალიზებით მიღებულ - შთამომავლობით გადასაცემ „საჩუქარს“ წარმოადგენდა. საერთო ჯამში, ბერძნულ-რომაული ცივილიზაციის მონაპოვარი და სიკეთე არსად გამქრალა. მათმა გამოცდილებამ ასახვა ჰპოვა შემდგომი დროის კონტინენტური ევროპის, მცირე აზიის, ახლო აღმოსავლეთის, სპარსეთის ყურის სახელმწიფოთა და ხალხთა საზოგადოებრივ ყოფაზე. დაგროვილი გამოცდილება, კულტურის, ფილოსოფიის, მედიცინის, პოლიტიკური და სამართლებრივი სისტემების განვითარების სფეროში - კოლოსალურად დიდი იყო მომავლის საზოგადოებების გზამკვლევად. თუმცა, ეს მომავალი ისტორიულად სულ სხვა ფორმითა და შინაარსით დადგა,  ვიდრე ბერძნული პოლისის ან რომაული რესპუბლიკანიზმის მემკვიდრეობას შეეფერებოდა. შუა საუკუნეეების ევრაზიის პოლიტიკური რუკა რომ ვნახოთ  შევნიშნავთ, რომ მასზე მონარქთა ფეოდალური სამეფოები აღინიშნებიან. მოქალაქეობის ის იდეა, რაც საუკუნეებით ადრე  ბერძნულ-რომაულ ტრადიციაში არსებობდა - დავიწყებას მიეცა.           

მონარქთა ერთპიროვნული ძლაუფლების ქვეშ ორგანიზებულ საზოგადოებებში, ადამიანთა ძირითად მასებს სრულად უუფლებო მონები და ყმები  შეადგენდნენ. სოციალური მოწყობის მკაცრად იერარქიზებულ სისტემაში, აბსოლუტური პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელ მეფეს სახელისუფლებლო გავლენის ვერტიკალში მოჰყვებოდნენ მსხვილი და წვრილი მემამულე ფეოდალდები, სასულიერო დასი, მეომრები, ვაჭრები და ხელოსნები, ხოლო მათგან უფრო ქვედა საფეხურზე მდგომნი - გლეხები და მონები პრაქტიკულად უფლებააყრილ, უმდაბლეს ფენებს წარმოადგენდნენ. რომლებიც შთამომავლობით მათი ზემდგომი, პრივილეგირებული ჯგუფების მოთხოვნებსა და ინტერესებს ემსახურებოდნენ მხოლოდ. ამდენად, შეუძლებელი იყო მაშინ, თანამედროვე გაგებით, რაიმე სახალხო ან სამოქალაქო უფლებებზე საუბარი. 

ისტორია, ასევე, კარგად იცნობს კონტინენტურ ევროპაში ქრისტიანული ეკლესიის გავლენებს, რომელიც მონარქთა მმართველობაზეც ისახებოდა - ვატიკანისა და პაპის ინსტიტუტისადმი მორჩილებითი დამოკიდებულების თალსაზრისით. მონარქიისა და ეკლესიის ასეთი მჭიდრო ურთიერთობის კიდევ ერთი ახსნა, მეფის/სუვერენის ძალაუფლების ღვთიურ წარმოშობის იდეას დაუკავშირდა. უფლისწულთა მეფედ კურთხევა, როგორც საკრალური სარიტუალო აქტი კი ამის ნათელი დადასტურება გახლდათ. ეკლესიის ინსტიტუტი სამეფო ხელისუფლების ლეგიტიმაციას ახდენდა. ფეოდალურმა სისტემამ ათასწლეულზე მეტ ხანს იარსება და თავისი განვითარების ფაზებიც გაიარა, თუმცა მის არც ერთ ეტაპზე არ შექმნილა პრეცენდენტი - საზოგადოებრივ ჯგუფებს შორის საერთო უფლებრივი თანასწორობის დამყარება მომხდარიყო. საბოლოო ჯამში, სახელმწიფო მმართველობის მთელი ეს სისტემა, მძლავრი სახალხო რევოლუციური პროცესების განვითარების გამო, მისსავე წიაღში შობილმა წინააღმდეგობრივმა ძალებმა ჩაანაცვლეს. 

პირველი წარმატებული გალაშქრება მონარქიული აბოსლუტიზმის წინააღმდეგ ინგლისში განვითარებული პროცესები აღმოჩნდა. 1215 წელს მიღებული იქნა „თავისუფლების დიდი ქარტია“. უკვე 1689 წელს კი კონსტიტუციური აქტი, - „უფლებათა ბილი“. რომლის მიხედვითაც, გაიზარდა მსხვილი ბურჟუაზიისა და არისტოკრატიის გავლენები მეფის აბსოლუტური ძალაუფლების შეკვეცის ხარჯზე. პარლამენტარიზმის ინსტიტუტის განვითარებით საფუძველი ჩაეყარა ინგლისის კონსტიტუციურ მონარქიას. თუმცა, ჯერ კიდევ შორს იყო იმ დრომდე, როცა გაჩნდებოდნენ თანამედროვე, დემოკრატიული სახელმწიფოები, რომლებიც სამართლებრივად დაიცავდნენ იმ დროინდელი სამყაროსთვის ასე ცხადად დამახასიათებელი, დისკრიმინაციისა თუ მონობისგან თავისუფალი, თანასწორი საზოგადოების იდეას.   

საბოლოოოდ, განმანათლებლობამ იდეურად, საფრანგეთის ბურჟუაზიულმა რევოლუციამ კი პრაქტიკული მოქმედებით სახელმწიფო ძალაუფლება ხალხს დაუბრუნა. 1789 წლის საფრანგეთის ბურჟუაზიული რევოლუცია, როგორც დრამატული და გარდამტეხი მოვლენებით აღსავსე დრო - საბოლოოდ ცვლის დასავლეთის ცივილიზაციის განვითარების კურსს და, მრავალ დასავლურ ქვეყანაში, მონარქიას ანაცვლებს რესპუბლიკანიზმით. მმართველობის იმ რაციონალური ფორმით, რომელიც სახელმწიფოს მართვა-გამგეობას, წინამორბედი სისტემისგან განსხვავებით, ხალხის საერთო საქმედ მიიჩნევს. კაცობრიობის მთელი შემდგომი ისტორია, რასაც მონარქიათა შესუსტება და  მათი ეტაპობრივი გაქრობა მოჰყვა, იმის ისტორიაა, თუ როგორ გაიმარჯვა თავისუფლების, ინდივიდუალიზმისა და პიროვნებათა უფლებრივი თანასწორობის იდეამ ათასწლოვან უთანასწორო, ერთპიროვნულ, მჩაგვრელ მონარქიულ ბატონობაზე.

თანამედროვე, XXI საუკუნის ადამიანი, რომელიც მეტ-ნაკლებად დემოკრატიული პრინციპების მატარებელ სახელმწიფოში ცხოვრობს,  ხშირად სათანადოდ არც კი უფიქრდება, თუ რაოდენ გაუმართლა მას იმაში, რომ წარსული დროებისაგან განსხვავებით, ადამიანის უფლებათა  გაცილებით უფრო უკეთ დამცველ, თავისუფალ საზოგადოებასა და სახელმწიფოში ცხოვრობს და რომ ყოველივე ეს, ისტორიის სასყიდელზე ბრძოლით და სისხლით იქნა მოპოვებული.  ეს თავისუფლება კი ხალხთა შორის თანასწორობის, მშვიდობის, ძმობის, თანამშრომლობისა და განვითარების პერსპექტივებს  სამომავლოდაც დაგვისახავს.   

  გამოყენებული ლიტერატურა:

• ჟან-ჟაკ რუსო; ფილოსოფიური ტრაქტატები, ილიას უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 2017.
• ჯონ როლზი; პოლიტიკური ლიბერალიზმი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 2018.