ეთიკა ჰაიდეგერის შემდეგ (ვერნერ მარქსი)

11.07.2022

ცნობილ გერმანელ ფილოსოფოსს, პროფესორ უდო რაინჰოლდ იეკს დაბადებიდან 70 წელი შეუსრულდა. მის სახელთანაა დაკავშირებული ფილოსოფიის ისტორიის უმნიშვნელოვანესი ტრადიციების (პლატონიზმის, არისტოტელიზმისა და ნეოპლატონიზმის) ორიგინალური ინტერპრეტაციები. გარდა ფილოსოფიის ისტორიის კლასიკური პრობლემების უაღრესად ნაყოფიერი კვლევისა, პროფ. იეკი თანამედროვე ფილოსოფიის აქტუალურ საკითხებსაც ეხება - მას ნეიროფილოსოფიისა და გამოყენებითი ეთიკის დარგში არაერთი ფუნდამენტური გამოკვლევა აქვს შესრულებული. იგი 2015 წლიდან ინტენსიურად თანამშრომლობს ახალი საქართველოს უნივერსიტეტთან, არის ამავე უნივერსიტეტის პროფესორი და კავკასიური ფილოსოფიისა და თეოლოგიის სამეცნიერო-კვლევითი არქივის უცხოეთის განყოფილების გამგე. ამასთანავე, პროფ. იეკი არის ქართული ფილოსოფიური მემკვიდრეობის საუკეთესო უცხოელი მკვლევარი და სპეციალისტი. „პეტრიწის პორტალი“, რომლის ერთ-ერთი აქტიური ავტორი თავად პროფ. უდო რაინჰოლდ იეკი გახლავთ, გულითადად ულოცავს მას ამ ღირსშესანიშნავ საიუბილეო თარიღს; ქვემოთ გთავაზობთ მის ახალ ტექსტს თანამედროვე ფილოსოფიური ეთიკის ერთ-ერთი საჭირბოროტო საკითხის შესახებ.

 I.

XX საუკუნის 80-იანი წლებიდან მოყოლებული, ვერნერ მარქსმა (1910-1994 წწ.) პრაქტიკული ფილოსოფიის შესახებ ვრცელი გამოკვლევები გამოაქვეყნა. ამ ნაშრომებში მან ეთიკის იმგვარი მონახაზი წარმოადგინა, რომელიც მარტინ ჰაიდეგერის ფილოსოფიის გარკვეული მოტივების ნაყოფიერი განვითარების შედეგი იყო. აქედან გამომდინარე, არამეტაფიზიკური ეთიკის მისეული ვერსია ჰაიდეგერის შემდგომი ეთიკის მოდელს წარმოადგენს.

მარტინ ჰაიდეგერის გავლენის შედეგად განვითარდა ჰანს იონასის ეთიკა, რომელიც მკითხველთა ვიწრო წრეების მიღმაც დიდი ყურადღებით სარგებლობდა. ემანუელ ლევინასის თეოლოგიურად დაფუძნებული ეთიკაც, რომლის მიმართ ინტერესი დღესაც არ განელებულა, ჰაიდეგერის მნიშვნელოვან ზეგავლენას განიცდიდა. ვერნერ მარქსის ეთიკურმა შეხედულებებმა კი - მათგან განსხვავებით - გაცილებით ნაკლები ყურადღება მიიპყრო. ისმის ლოგიკური კითხვა - რატომ?

შესაძლოა, ამის მიზეზი იყოს ჰაიდეგერის გვიანდელი პერიოდის შემოქმედების მნიშვნელობის ხაზგასმა და მისი უშუალო მოხმობა, რამაც ვერნერ მარქსის აზროვნების გავლენას ხელი შეუშალა. ამას ისიც ემატება, რომ, სავარაუდოდ, თავად ჰაიდეგერიც არ დაეთანხმებოდა ვერნერ მარქსის მცდელობებს. მართალია, იგი ხშირად იმეორებდა, რომ აუცილებელი იყო მისი აზროვნების შემდგომი გააზრება, რაც ყოფიერთა ყოფნის შესახებ საკითხის ახლებურად განხილვას გულისხმობდა (ეს ის საკითხია, რომლის სხვადასხვა პერსპექტივით წარმოჩენასაც ჰაიდეგერი თავისი ხანგრძლივი სააზროვნო გზის განმავლობაში ცდილობდა), თუმცა, ახალი ეთიკის შემუშავებაზე იგი სხვადასხვა მოტივის გამო უარს ამბობდა.

ვერნერ მარქსი ჰაიდეგერის მიერ ადამიანის, როგორც მოკვდავი არსების გაგებას ეყრდნობოდა და ამბობდა, რომ ჰაიდეგერის გვიანდელ ნაშრომებში მოცემულია იმგვარი ხედვები სიკვდილისა და მოკვდავობის შესახებ, რომელთა ამოხსნა ჯერაც არ მომხდარა. მას სჯეროდა, რომ აქ არამეტაფიზიკური ეთიკის საყრდენი დებულებები იყო მოცემული. ამით ვერნერ მარქსმა იმგვარ სფეროში შეაბიჯა, სადაც ჰაიდეგერსაც კი არ გაუბედავს შესვლა - მან ეს დებულებები გაიაზრა და თავის ორიგინალურ ხედვას დაუდო საფუძვლად, რომლის უაღრესად საინტერესო დოკუმენტიც მისი შემდეგი სტატიაა - „არსებობს თუ არა ამქვეყნად რაიმე საზომი?“. ეს სტატია შეტანილია ამავე სათაურით გამოქვეყნებულ კრებულში, რომელიც 1983 წელს გამოიცა. მასში ჰაიდეგერის გვიანდელი პერიოდის შემოქმედების აშკარა კვალი იგრძნობა. ამ გამოკვლევის არსს ქმნის ავტორის მცდელობა - მოკვდავობის ფენომენოლოგიური ანალიზის მეშვეობით მკითხველს გარდაქმნისა და სახეცვლილებისკენ უბიძგოს. მაგრამ, რადგან ეს სწორედ ასეა, ჩვენი ინტერესის საგანი აქ ჰაიდეგერის განმარტება ან მისი ფილოლოგიური განხილვა კი არ არის, არამედ, ფენომენოლოგიური პერსპექტივიდან გამომდინარე, თავად განსახილველი თემატიკა, კერძოდ კი, თავად ადამიანური მოკვდავობის ფაქტიდან ამოზრდილი ეთიკური დასკვნები.

II.

ისე ჩანს, რომ ვერნერ მარქსმა ადამიანის მოკვდავობის თეზისი სხვა გარემოებების გამოც მოაქცია თავისი ეთიკის შუაგულში. იგი ამაზე იმის გამოც ხომ არ ამახვილებს ყურადღებას, რომ თავადაც სურს უკეთ გაერკვევს მასში, კერძოდ კი იმაში, თუ რას ნიშნავს იყო მოკვდავი ღმერთისგან დაცლილ სამყაროში?! მან ხომ - თავისი ებრაული წარმომავლობის გამო - მხოლოდ ემიგრაციის წყალობით დააღწია თავი XX საუკუნეში მომხდარ მასობრივ ხოცვა-ჟლეტას. ნუთუ ამდენი უდანაშაულო ადამიანის ენით უთქმელი სიკვდილის ფაქტების გაცნობიერებიდან გამომდინარე არ უნდა ამოზრდილიყო სიკვდილისა და მოკვდავობის რადიკალური განაზრება? რადგან ჰოლოკოსტი ასე მიუღებელი და უპრეცედენტო მოვლენაა, მასზე პასუხიც სხვაგვარი უნდა იყოს, ვიდრე ყოველივე იმისგან უკუქცევაა, რაც კი დასავლურ ცივილიზაციას შეუქმნია.

ვერნერ მარქსი თავის ხანგრძლივ ცხოვრების გზას განიხილავს მცირე ავტობიოგრაფიაში, რომლის წყალობითაც მკითხველი უჩვეულო ბედისწერის აღწერის მოწმე ხდება. აქ ავტორი რურის მხარეში გატარებული თავისი ახალგაზრდობის მშფოთვარე წლებს იხსენებს, გერმანიაში მონარქიის რღვევის შემდეგ პერიოდს რომ დაემთხვა, შემდეგ კი იგი იგონებს ემიგრაციის პერიოდს და, ბოლოს, ფრაიბურგში ფილოსოფიის კათედრაზე მოწვევის დროს. ჩვენ წინაშეა ახალგაზრდა ინტელექტუალი, რომელიც აკადემიური ცხოვრებით იმედგაცრუებული ჯერ პალესტინაში გაემგზავრა მუშახელად, რათა იქ ახალი დასაწყისი ეპოვა. შემდგომ კი ჩვენ წინაშეა სწავლული, რომელიც ემიგრაციაში თავის სამეცნიერო კარიერას მოხდენილად ქმნიდა, ხოლო მოგვიანებით კი მეტად საპატიო მოწვევაც მიიღო უაღრესად მნიშვნელოვან კათედრაზე, რასაც დათანხმდა კიდევაც. ყოველივე ამასთან ერთად, იგი სამართლიანობის დიდი ქომაგი და დამცველი იყო. მცდარი როდი იქნებოდა, თუკი სამართლიანობის ამგვარი ცნობიერების მიღმა ვერნერ მარქსის ახალი ეთიკის ფესვებსა და საფუძვლებს დავინახავდით. სწორედ სამართლიანობის ეს ცნობიერება იყო ის, რაც მას მისსავე ეპოქაში მომხდარი სიკვდილიანობის უამრავი ფაქტის მიმართ მეტად მგრძნობიარეს ხდიდა.

III.

ვერნერ მარქსის პასუხი ამ პრობლემებზე „არამეტაფიზიკური ეთიკის“ კონცეფცია იყო. ეს ეთიკა არამეტაფიზიკური იმიტომაც უნდა იყოს, რომ ფილოსოფიას „მეტაფიზიკური საზომის“ მეშვეობით მისაღები ეთიკის შექმნა არ სწადია იმ დროში, რომელშიაც მემკვიდრეობით მიღებულ „საზომს“ ძველი დამაჯერებლობა უკვე დაკარგული აქვს. რადგან ვერნერ მარქსისთვის ეთიკის მთავარ განმსაზღვრელ პრინციპს უკვე „კეთილი“ და „ბოროტი“ კი არ წარმოადგენს, არამედ „საზომი“, „ზეციურის“, როგორც საზომის დაკარგვას მოკვდავთათვის ის აზრი აქვს, რომ თავად „მიწაზე“ ეძიონ რაიმე საზომი. თუკი ჰიოლდერლინისთვის „ზეციური“ ჯერ კიდევ მნიშვნელოვანი იყო [3], თანამედროვეობამ ღმერთი დაკარგა. ამით მნიშვნელობას კარგავს იუდაურ-ქრისტიანული ეთიკა, ვითარცა სოციალური ეთიკა. გარდა ამისა, წარუმატებელი რჩება ყველა ის მცდელობა, რომელიც გონების მეტაფიზიკის „დამსაბუთებელ აზროვნებას“ ეყრდნობა და, მაშასადამე, სუბიექტურობის ფილოსოფიას წარმოადგენს. იგი უარყოფს გამოკვლევებს მორალური არგუმენტაციის ლოგიკის შესახებ, პრაქტიკული ფილოსოფიის რეაბილიტაციასა და კრიტიკულ თეორიას. მისთვის არც ჰანს იონასის ფილოსოფია იყო დამაჯერებელი. ვერნერ მარქსი უარყოფს სხვაგვარი აზროვნების გამოცდილებაზე დაფუძნებული ისეთი ეთიკის მონახაზებსაც კი, რომლებიც ფ. როზენცვაიგმა, მ. ბუბერმა და ე. ლევინასმა განავითარეს. იგი ამ მონახაზებში მოყვასის ეთიკის იუდაურ-ქრისტიანული მოდელის რენესანსს ხედავდა. ვერნერ მარქსის აზრით, პირველად ჰაიდეგერმა შეძლო იმ მეტაფიზიკური წანამძღვრების რადიკალური რღვევა, რომლებსაც ტრადიციული ფილოსოფია ეყრდნობოდა. და, აი, სწორედ ამ სხვა საწყისს იღებს თავისი განაზრების მთავარ წყაროდ ვერნერ მარქსი.

IV.

რადგან ვერნერ მარქსისთვის „კეთილი“ და „ბოროტი“ კი არ არის ეთიკის მთავარი განმსაზღვრელი, არამედ „საზომი“, საჭირო შეიქნა ამ საზომის ტრადიციულ ნიშან-თვისებათა და შინაარსთა გათვალისწინება და გამორკვევა. ამ მიზნით, მან უსაფუძვლოდ როდი აირჩია შელინგის თხზულება „თავისუფლების შესახებ“ (1809 წ.), რადგან, მისი აზრით, სწორედ აქ გვხვდება „ზეციური საზომი“ ღვთაებრივი აბსოლუტის სახით. დასავლური მეტაფიზიკა, ვითარცა ონტოლოგია, შელინგის ამ ნაშრომში უმაღლეს საფეხურზეა აყვანილი და ნათლად გვაჩვენებს, თუ რამდენად არის ადამიანი მეტაფიზიკაში „ზეციურ საზომზე“ დამოკიდებული, რომელიც, თავის მხრივ, „კეთილისა“ და „ბოროტის“ გამიჯვნას ეყრდნობა.

V.

თუკი ჰაიდეგერის მიერ ონტოლოგიის დასავლური ტრადიცია ეჭვის ქვეშ დადგა და მისი გადალახვა მოხდა კიდეც, მაშინ გამოსარკვევია, მოიპოვება თუ არა თავად ჰაიდეგერის ნაშრომებში რაიმე მინიშნება არამეტაფიზიკური ეთიკის ამქვეყნიურ საზომზე?! აქედან გამომდინარე, ვერნერ მარქსის ზემოთ დასახელებული სტატიის მეორე ნაწილი ასეა დასათაურებული - „ჰაიდეგერი და ჩვენი კითხვა პასუხისმგებლიანი ქმედების საზომის თაობაზე“. ვერნერ მარქსი აქ საფუძვლიანად იკვლევს ჰაიდეგერის იმჟამად გამოქვეყნებულ ნაშრომებს. მისი დასკვნის თანახმად, შელინგის შესახებ კომენტარებსა და წერილში ჰუმანიზმის შესახებ პასუხისმგებლიანი ქმედების არამეტაფიზიკური საზომის შესახებ მინიშნება არ გვხვდება. ასეთივე ვითარებაა ჰაიდეგერის იმ თხზულებებშიც, რომლებიც „ჭეშმარიტებასა“ და „თავისუფლებას“ ეხება. და ვერც „das Gestell“-ი, რომლის შესახებაც ჰაიდეგერი უბნობდა თხზულებაში „საკითხი ტექნიკის შესახებ“, ვერ გამოდგება ამქვეყნიურ „საზომად“. ტექნიკური სამყაროს ყოფნის სტრუქტურას ჰაიდეგერი კრიტიკულად განიხილავდა. ვერნერ მარქსის მიერ წამოწეული პრობლემის გადაწყვეტის გასაღები ვერც ჰაიდეგერის მსჯელობა იქნება „Geviert“-ის შესახებ. მაგრამ, როცა ჰაიდეგერი საუბრობს მომაკვდავთა შესახებ, რომლებიც სიკვდილს, ვითარცა სიკვდილს ისე ეგებებიან, ეს ვერნერ მარქსისთვის მართლაც მნიშვნელოვანი მინიშნებაა, რომელსაც იგი ეყრდნობა და ავითარებს კიდეც. ადამიანის მომაკვდავობასა და, მაშასადამე, სიკვდილის გამოცდილებაშია საძიებელი არამეტაფიზიკური ეთიკის შესაძლებლობის ძირები. აქედან გამომდინარე, უწინარეს ყოვლისა, ვერნერ მარქსი იკვლევს ჰაიდეგერის გვიანდელ გამონათქვამებს. მის ხსენებულ კრებულში შესული სხვა სტატიები კიდევ უფრო სიღრმისეულად წარმოაჩენს ამ საკითხს. თუმცა, იგი სიკვდილის არსის შესახებ ჰაიდეგერის მხოლოდ გვიანდელი შემოქმედების რთულად გასაგებ გამონათქვამებს კი არ ეხება, არამედ განიხილავს ამ საკითხის შესანიშნავ ანალიზსაც თხზულებიდან „ყოფიერება და დრო“. აქედან, ე.ი. ჰაიდეგერის მარბურგის პერიოდის აზროვნებიდან ვერნერ მარქსი განსაკუთრებით მოიხმობს ადამიანის სიკვდილისადმი მიმართების საკითხს. ამგვარად განწყობილი აზროვნება, რომელიც სიკვდილის მოლოდინის ცნობიერებიდან არის ამოზრდილი და ღმერთისგან დაცლილ სამყაროში საკუთარ თავს მოკვდავ არსებად აღიქვამს, არის სწორედ რომ ახალი აზროვნების საფუძველი, რომელიც სხვასთან როგორც თანმყოფთან, რომელიც, ასევე, მოკვდავია, მიმართებას ამყარებს.

VI.

ვერნერ მარქსის აზრით, სიკვდილისა და საკუთარი მოკვდავობის გაცნობიერება ძრწოლას, სასოწარკვეთილებასა და ნიჰილიზმს კი არ იწვევს, არამედ ახალი გამოცდილების მომტანია. როცა იგი თავისი ხსენებული სტატიის მესამე ნაწილში „არამეტაფიზიკური ეთიკის მონახაზს“ წარმოადგენს, მისი განაზრებების ბირთვს ქმნის გამოცდილებისეული გზის ფენომენოლოგიური აღწერა სიკვდილიდან მომდინარე ძრწოლიდან ვიდრე ხსნამდე. თუკი გამოცდილების ეს გზა წარმატებული აღმოჩნდება, მაშინ ამქვეყნიური საზომიც ნაპოვნია. ამ გზის წარმატება-წარუმატებლობაზეა დამოკიდებული თავად ვერნერ მარქსის განაზრებათა დამაჯერებლობა. აი, ასე ისახება ვერნერ მარქსის არამეტაფიზიკური ეთიკური განაზრებების მთავარი ბირთვი.

ვერნერ მარქსის მტკიცებით, საკუთარი მოკვდავობის აღქმა თავად მომაკვდავი არსების ყოველდღიური ცხოვრების წესში ბზარს აჩენს, რადგან დამაჯერებლობა წინადადებისა „მე მაინც მოვკვდები“ გულგრილობის განცდას ქმნის, რომლის საფუძველზეც მოკვდავ არსებაში მარადიული სიცოცხლის მოჩვენება იქმნება, რაც სხვასთან მისი მიმართების ინსტრუმენტალიზებასაც ახდენს. მაგრამ, ახლა, როცა იგი თავისი მოკვდავი მყოფობის რეფლექსიას ახორციელებს, უკვე შემაძრწუნებელი ჭეშმარიტების პირისპირ დგას და იმასაც ხედავს, რომ იგი აქ მარტო და უმწეოა. ამის შედეგად, სიკვდილი უმაღლესი და უცილობელი მსჯელობის მთავარ წყაროდ ისახება. აქედან გამომდინარე, ვერნერ მარქსის აზრით, საფუძველი ეყრება ახალ განწყობას, რომელიც სხვისადმი უხიაგი დამოკიდებულების ცვლილებასაც იწვევს. მომაკვდავი ხედავს, რომ სხვას მისი დახმარების ძალა არ შესწევს და იგი მარტოდ შთენილია. მაგრამ მომაკვდავი იმასაც ხვდება, რომ იგი დახმარებას მათთან ეძიებდა, ვინც დახმარებას თავადაც საჭიროებდა, რადგან ეს უკანასკნელნიც მომაკვდავნი არიან, მიუხედავად იმისა, აქამდე გააზრებული ჰქონდათ თუ არა მათ ეს გარემოება. ამდენად, იგი და სხვები ბედისწერით არიან ერთმანეთთან დაკავშირებული. ამგვარად, ვერნერ მარქსის აზრით, სიკვდილს მოულოდნელი სიახლოვე მოაქვს, რადგან ნეიტრალური კომუნიკაციისა და ინტერაქციის მიღმა წარმოიშობა ახალი, ხსნის მომგვრელი განწყობა, რომელიც ადამიანს ამ განწყობის გაშინაგანების შემთხვევაში სხვა ადამიანებთან ახალ, განსხვავებულ მიმართებას უყალიბებს. სწორედ აქ იქმნება, - ფიქრობს ვერნერ მარქსი, - სხვა, კერძოდ კი, ამქვეყნიური საზომი სიყვარულისა, თანაგრძნობისა და თანამოძმეთა აღიარებისა. სიკვდილით მოგვრილი უბედურება ასე გარდაისახება მხსნელ განცდად! სწორედ აქედან შეუძლია ადამიანს საზომის აღება! სწორედ აქ ჩნდება იმის განცდა, თუ რა არის სიკეთე და ბოროტება! საზომის შემქმნელი ეს წყარო სათავეა იმ ძალმოსილებისა, რომელიც მომაკვდავს თავისი განსჯისა და ფიქრის წყალობით ებოძება. თუკი მომაკვდავი არსება ამქვეყნად მოყვასის განცდისა და გამოცდილების გაზიარებასაც შეძლებს, მაშინ სხვის წინაშე პასუხისმგებლობის გრძნობა ამოიზრდება, რის შედეგადაც „შორეულის ეთიკა“ ყალიბდება, როგორც ამას ჰანს იონასი მოითხოვდა. ქმედების შემფასებელი საზომი აქ უკვე მეტაფიზიკური ხასიათის არ არის, რადგან ის არც საგნების მიღმაა განთავსებული და არც იმქვეყნიურის სფეროში, არამედ თავად მომაკვდავი არსების თანმდევი თვისებაა და მასში თანა-მყოფობს.

VII.

ვერნერ მარქსის მსოფლხედვა ჰაიდეგერის ნააზრევის შესწავლის ფილოლოგიური მეთოდებით (როგორც ეს ჰანს-გეორგ გადამერთანაა მოცემული) ვერ შეფასდება. კიდევ უფრო არასწორი იქნებოდა იმის კრიტიკა, რომ ვერნერ მარქსს ადამიანები მოკვდავობის ფილოსოფიური განაზრების წყალობით ღრმა შინაგანი განცდისკენ მიჰყავს, რათა მათ შინაგანი სიღრმიდან მომდინარე ბიძგის წყალობით მოულოდნელად გარეთ, სხვისკენ წარმართონ მათივე მზერა. მიუხედავად ამისა, უნდა ითქვას, რომ ჰაიდეგერის შემდგომი პერიოდის არამეტაფიზიკური ეთიკის ამ მონახაზისგან დამოუკიდებლად მოქმედების ნებისმიერი თეორიის წინაშე ისმის კითხვა, თუ როგორ არის შესაძლებელი ადამიანის თავდახსნა გულგრილობის ჭაობიდან და მისი შესაბამისი მოტივაცია სიკეთის ქმნისკენ. ვერნერ მარქსმა ამის გამო მოკვდავობის თაურფენომენს მიმართა, ის ფენომენოლოგიურად გამოიკვლია და არამეტაფიზიკური ეთიკის ფუნდამენტად აქცია. თუმცა, რადგან ჰაიდეგერი თავისი ხედვების ნაყოფიერ განვითარებაზე უარს ამბობდა, მისი ფილოსოფიის ზოგიერთი საინტერესო მხარე სათანადო ყურადღების მიღმა დარჩა. ვერნერ მარქსმა პირველად აჩვენა, რომ ჰაიდეგერის გვიანდელი ფილოსოფიის განვითარება შესაძლებელია. სწორედ ამაშიცაა მისი გამოკვლევების დამსახურება.

 

გამოყენებული ლიტერატურა და შენიშვნები:

1. შდრ. W. Marx, Gibt es auf Erden ein Maß? Grundbestimmungen einer nichtmetaphysischen Ethik, Hamburg, 1983; W. Marx, Ethos und Lebenswelt. Zum Maß des Mit-Leidens-Könnens, Hamburg, 1986.
2. Philosophie in Selbstdarstellung. Hrsg. v. Ludwig J. Pongratz, Bd. I, Hamburg 1975, 219-239.     
3. ვერნერ მარქსი აქ ეყრდნობა აპოკრიფულ ლექსს - „In lieblicher Bläue…“: „Gibt es auf Erden ein Maß? Es gibt keines.“