პლატონური ფილოსოფიის ზოგადი ცნებების ფორმირება

26.01.2022

ალექსეი ლოსევი (მონაზვნობაში ანდრონიკე) (1893-1988 წწ.) - რუსი ფილოსოფოსი, ანტიკურობის მკვლევარი, მთარგმნელი, მწერალი, ფილოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი; სხვადასხვა დროს მოღვაწეობდა მოსკოვის, ნიჟნი ნოვგოროდის უნივერსიტეტებსა და სხვა საგანმანათლებლო დაწესებულებებში. სამეცნიერო მუშაობის დროს ჰქონდა ინტელექტუალური ურთიერთობა არაერთ მნიშვნელოვან მოაზროვნესთან, მათ შორის, სემიონ ფრანკთან, ნიკოლაი ბერდიაევთან, ვალენტინ ასმუსთან და სხვ. გახლდათ პავლე ფლორენსკის მოწაფე. აღსანიშნავია მისი განსაკუთრებული წვლილი პლატონის, არისტოტელეს, პროკლესა და ანტიკური ხანის სხვა დიდი მოაზროვნეების შემოქმედების კვლევის საქმეში. გარდა ამისა, ალექსეი ლოსევის კალამს ეკუთვნის არაერთი მნიშვნელოვანი თარგმანი არისტოტელეს, პლოტინის, პროკლეს, ნიკოლაუს კუზანუსის და სხვათა შრომებისა. მისი მთავარი ნაშრომებია: „ესქილეს მსოფლაღქმის შესახებ“ (1914-1915 წწ.); „ანტიკური კოსმოსი და თანამედროვე მეცნიერება“ (1927 წ.); „მხატვრული ფორმის დიალექტიკა“ (1927 წ.); „პლატონის კრიტიკა არისტოტელესთან“ (1929 წ.); „მითის დიალექტიკა“ (1930 წ.); „ანტიკური ესთეტიკის ისტორია“ (8 ტომად) (1963, 1965, 1968 წწ.); „ვაგნერის პრობლემა წარსულსა და მომავალში“ (1968 წ.) და სხვ. წარმოდგენილი ფრაგმენტის თარგმანი შესრულებულია შემდეგი გამოცემიდან: Платон, Собрание сочинений в 4 т.: Том I, Общ. редакция А. Ф. Лосева и др., автор вступительной статьи А. Ф. Лосев, М.: Мысль, 1990, გვ. 749-752, 757.

ქართულად თარგმნა მღვდელმა სვიმონ ბუკიამ

§1. პროპედევტიკული საფეხური

(ზღვრული ზოგადობა, როგორც მაღალი ღირებულების გლობალური ფაქტი)

პლატონის ადრეული თხზულებები შინაარსით საკმაოდ მრავალფეროვანია. ამიტომ თითოეული მათგანის გაგებისა და განმარტებისთვის განსაკუთრებული ანალიზია საჭირო. თუმცა, რამდენადაც შესაძლებელია ამ ანალიზის სხვადასხვა ჭრილში და სხვადასხვა მიზნით განხორციელება, ვთვლით, რომ პლატონის ადრეული პერიოდის შემოქმედების თავდაპირველი გაცნობისთვის, უპირველეს ყოვლისა, ძალიან სასარგებლოა მის მიერ წარმოდგენილი მსჯელობების ლოგიკური თანმიმდევრობის დადგენა. მიგვაჩნია, რომ ამის გარეშე შეუძლებელია დაწვრილებითი ანალიზის განხორციელება. გარდა ამისა, შეგახსენებთ, რომ, მათ შორის, მთელი ამ პერიოდის, პროპედევტიკული ეტაპის დასახასიათებლად მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ უდავოდ პლატონური, არამედ იმ თხზულებების გამოყენებაც, რომლებიც შეიძლება არ მიიჩნევიან ჭეშმარიტ პლატონურ თხზულებებად, მაგრამ მაინც შეიცავენ წმინდად პლატონურ იდეებს.

1. „თეაგე“

რა თქმა უნდა, პლატონის ადრეული დიალოგებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი წმინდად ფილოსოფიური ანალიზია. რის საფუძველზეა „თეაგე“ საინტერესო? თუ ფორმალურად მივუდგებით, მაშინ ეს საფუძველი სოკრატეს „დაიმონიზმის“ შესახებ მსჯელობა იქნება. მაგრამ პლატონის თხზულებების მიმართ ფორმალური და მეტისმეტად ზოგადი მიდგომები, რასაკვირველია, ჩვენთვის ნაკლებ საინტერესოა. მაშ, რაში მდგომარეობს საქმის არსი?

თეაგე, უპირველეს ყოვლისა, სიბრძნეს ეძებს (122 de). ამასთან, ბრძნად ცხადდება ის, ვინც მცოდნეა (episthmon) იმ საქმისა, რასაც ასრულებს (122e). ბრძენია ის მეეტლე, რომელიც კარგად მართავს ცხენებს. მრავალი სხვადასხვა მოსაზრების შემდეგ დიალოგის მონაწილეები მიდიან იმ აზრამდე, რომ ასეთი ღრმა ცხოვრებისეული სიბრძნე არის მორჩილება იმისა, რასაც სოკრატე „დაიმონს“ უწოდებს.

უნდა ითქვას, რომ ეს ტერმინი ჩვენს თანამედროვე ენაზე არ ითარგმნება. საეჭვოა, რომ ეს იყოს „ღვთაებრივი“ საწყისი, რადგან „ღვთაებრივისთვის“ ბერძნულ ენაში არსებობს სრულიად სხვა ტერმინი - Qeios. ამ სიტყვის თარგმნა როგორც „დემონური საწყისისა“, მისი მნიშვნელობის საწყისშივე დამახინჯება იქნებოდა ასეთი ახალევროპული ტერმინის ყველასთვის გასაგები სპეციფიკის გამო. ყველაზე მიახლოებული თარგმანი, ალბათ, „დემონურია“. მაგრამ ისიც ძალიან შორსაა იმისგან, რასაც „თეაგეში“ ვპოულობთ. საქმე იმაშია, რომ ამ დიალოგში სახეზეა არა ბერძნული ხალხური რწმენის დემონები, არამედ რაღაც ფილოსოფიური, თუმცა, ჯერ კიდევ პრიმიტიული. თანამედროვე გამოცემებში პირობითად მიღებულია ამ სიტყვის თარგმნა როგორც „გენია“. მაგრამ ეს არ უნდა მივიჩნიოთ ბერძნული სიტყვა „დაიმონის“ ლათინურ თარგმანად, რადგან ეს ნიშნავს ტერმინის გულუბრყვილო სახალხო-რელიგიური მითოლოგიის სულით განმარტებას, რომლისგანაც „თეაგეს“ ავტორი ძალიან შორსაა. ასევე არ არის მიზანშეწონილი „გენიის“ ახალევროპული მნიშვნელობით გაგება - როგორც ადამიანური სუბიექტის უმაღლესი სულიერი შესაძლებლობისა - რადგან პლატონისთვის, ისევე როგორც მთელი ანტიკურობისთვის, ასეთი გაგება ძალიან სუბიექტური იქნებოდა. ჩვენს თხრობაში უარს ვამბობთ ყოველგვარ თარგმანზე და ამ ტერმინს „ტრანსკრიბირებული“ ფორმით ვიყენებთ - „დაიმონი“, „დაიმონური“, „დაიმონალური“ და სხვ. რა თქმა უნდა, მოცემული თარგმანები სრულიად მისაღებია და ჩვენ მათ არ უნდა გავექცეთ. მაგრამ, ამასთანავე, აუცილებელია ყოველთვის მხედველობაში გვქონდეს ტერმინის ზუსტი ცნებობრივი მნიშველობაც. რა არის „დაიმონი“ თავისი არსით მოცემულ დიალოგში? ამ კითხვას საგანგებოდ ეძღვნება დიალოგის ბოლო ნაწილი (128d – 131a).

დაიმონი აქ წინაა წამოწეული, უპირველეს ყოვლისა, როგორც აზროვნების ძალიან დიდი ძალა ადამიანში, რომელიც ზეპიროვნულია. რა თქმა უნდა, საბოლოო ჯამში, ის ღმერთებთან და ბედისწერასთანაა დაკავშირებული. მაგრამ საქმე ამაში როდია, რამდენადაც ყველაფერი, ასევე, კავშირშია ღმერთებთან და ბედისწერასთან. დაიმონის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ეს არის რაღაც წმინდად ადამიანური იმპერატივი. ის გაუცნობიერებელი და, შეიძლება ვთქვათ, ინსტინქტურია. რაში მდგომარეობს აზროვნების ეს ძალა? ის ადამიანს არიდებს სხვადასხვა ტანჯვას, უბედურებას და მოუწოდებს კარგი საქმეების აღსრულებისკენ (129e – 130de). დაიმონის ამ დადებით თვისებას განსაკუთრებულად უნდა გაესვას ხაზი, რადგან ამ საკითხის მკვლევარები მიდრეკილნი არიან პლატონური დაიმონი შემოსაზღვრონ მხოლოდ უარყოფითი ფუნქციებით. გარდა ამისა, სოკრატეს დაიმონი ესმის როგორც წმინდად ინტუიტიური საწყისი. დაბოლოს, დაიმონის მნიშვნელობა სრულიადაც არ არის აბსოლუტური. მისი გავლენა შეიძლება უშედეგოც აღმოჩნდეს და ამა თუ იმ ქცევის ასარჩევად საჭირო გახდეს სხვა წყაროების გამოყენება (131a). ამასთანავე, რამდენადაც სხვა წყაროების ქვეშ აქ ლოცვები, მსხვერპლშეწირვა და წინასწარმეტყველებები იგულისხმება, კიდევ უფრო მეტად ესმება ხაზი დაიმონის არა წმინდა რელიგიურ ხასიათს, არამედ სწორედ ფილოსოფიურ მნიშვნელობას.

ასეთი სახით „თეაგეში“ მოცემული დაიმონის თეორია ატარებს ადრეული პლატონიზმის ყველა თვისებას. აქ ჯერ არ გვხვდება რაიმე მინიშნება იდეების შესახებ სწავლებაზე. თუმცა, უკვე ჩამოყალიბებულია პლატონიზმის ის საწყისი საფუძველი, რომელსაც იდეების შესახებ სწავლებისკენ მივყავართ. „თეაგეს“ დაიმონი არის ინტუიტიური და არასგზით დისკურსიული მდგომარეობა ადამიანური ცნობიერებისა, როდესაც ის ძალიან მაღალი და ძალიან ზოგადი იდეების ზემოქმედების ქვეშ იმყოფება, როდესაც მათში ხედავს თავის პრაქტიკულ სიბრძნეს და სრულად აცნობიერებს იმას, რომ ფაქტობრივი მატერიალური ძალები ებრძვიან სუბიექტურად გაცნობიერებული იმპერატივის ამ შინაგან ძალას.

ბოლოს აღვნიშნავთ, რომ პლატონისთვის ტერმინი „დაიმონი“ უცხო სულაც არ აღმოჩნდა მისი სიმწიფის პერიოდის ნაწარმოებებში. უფრო მეტიც, ის აქ ლოგიკურად დამუშავდა კიდეც: დაიმონი ზოგჯერ გვევლინება როგორც „საშულო ღმერთსა და მოკვდავს შორის“ („ნადიმი“, 202e), ასევე, როგორც გამაფრთხილებელი „ნიშანი“ („ფედროსი“, 242bc); ხან კიდევ როგორც ღვთაებრივის მსგავსი დაიმონური „უტყუარობა“ („სახელმწიფო“, II 382e), ზოგჯერ კი, როგორც მაღალგანვითარებული სულის „დაიმონური სიბრძნე“ („კრატილოსი“, 396d). ყველა შემთხვევაში მნიშვნელოვანია ის, რომ „თეაგეს“ დაიმონი საერთოდ არ არის ძველი ხალხური და არაკრიტიკული რწმენის შედეგი. ის უკვე ფილოსოფიური ტერმინია, თუმცა, ჯერ კიდევ საკმაოდ გულუბრყვილო და ლოგიკურად ნაკლებად დამუშავებული.

2. „ალკიბიადე II“

ჩვენთვის საინტერესო ეს თავისებურებები ასევე აუცილებლად უნდა ვეძიოთ დიალოგში „ალკიბიადე II“. მისი არაპლატონური შტრიხები თავისთავად თვალში საცემია. დიალოგში არ არის მკაცრად თანმიმდევრული და ლოგიკურად გამართული კომპოზიციები. აქ ბევრია მეორეხარისხოვანი ეპიზოდები, რომლებიც მთავარი იდეისგან გვაშორებენ. ამ დიალოგში გამოყენებული ენობრივი გამოთქმებიც ასევე ძალიან სუსტია და ზოგჯერ უადგილოც. თუმცა, როგორც ზემოთ ითქვა, ასეთი მეტ-ნაკლებად საეჭვო დიალოგები ჩვენთვის მთლიანობაში არ არის საინტერესო. ჩვენთვის მათში მნიშვნელოვანია მხოლოდ ისეთი მომენტები, რომლებიც ნამდვილად პლატონურად უნდა ჩაითვალოს (თუმცა, ჯერ კიდევ პრიმიტიულ გამოვლინებად), თვით დიალოგის ნამდვილობისგან დამოუკიდებლად. „ალკიბიადე II“-ში წარმოდგენილი პლატონური აზრი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია პლატონის მთელი ადრეული შემოქმედების დასახასიათებლად.

აქ საუბარი ლოცვაზეა. თუმცა კი, თითქოს, არც არაფერია სასაუბრო - ყველა მორწმუნემ ყოველგვარი მსჯელობის გარეშე იცის, თუ რა არის ლოცვა; ურწმუნომაც ყოველთვის იცის რაღაც არსებითი ლოცვის შესახებ, თუმცა, მისი აზრით, რაღაც უარყოფითიც. მაგრამ მაშინ რატომ იწყებს პლატონი ლოცვის შესახებ საუბარს? აქ საინტერესოა სწორედ ის, რასაც „ადრეულ პლატონს“ ვუწოდებთ. ჩვენთვის პლატონის ნააზრევი - იდეების, ე. ი. თეორიულად და პრაქტიკულად ფუნქციონირებადი გონებისა და, საბოლოოდ, სიბრძნის შესახებ სწავლებაა. „ალკიბიადე II“-ში საერთოდ არ არის საუბარი იმის შესახებ, რომ საჭიროა თუ არა ლოცვა. აქ სულ სხვა საკითხია დასმული: თუ ლოცვა არსებობს, როგორ და რა პირობებშია ის შესაძლებელი?

დიალოგის მიხედვით აღმოჩნდება, რომ ლოცვას მხოლოდ მაშინ აქვს აზრი, როცა არსებობს სწორი ცოდნა იმაზე, რასაც ადამიანები ღმერთებს სთხოვენ. ცუდის თხოვნა შესაძლებელია, მაგრამ მაშინ ეს ლოცვა არ იქნება. თავის ბოროტ საქმეებში ღმერთების დახმარების მოიმედე ტირანს შეუძლია ბევრი ილოცოს, მაგრამ ასეთი ლოცვა უსარგებლო, ღმერთებისთვის არასასურველი და მათი რისხვის გამომწვევი და, მეტიც, სრული უაზრობაა. ასეთი ლოცვისგან ბოროტების გარდა არაფერია მოსალოდნელი (141d – 143b). მაშასადამე, ლოცვა შესაძლებელია მხოლოდ სიბრძნისა და სათნოებებისკენ სწრაფვის პირობებში. ხოლო, თუ ადამიანმა დანამდვილებით არ იცის, სად არის სიკეთე და სად ბოროტება, მაშინ უმჯობესია არ ილოცოს, არამედ უბრალოდ დადუმდეს და თავშეკავებულობა გამოავლინოს (150c). თავდაპირველად საჭიროა სულის განწმენდა მასში გაბატონებული წყვდიადისგან, ამის საფუძველზე სიკეთისა და ბოროტების შესახებ დასკვნების გაკეთება, ხოლო შემდეგ ლოცვა სიკეთის დამკვიდრებასა და ბოროტების აცილებაზე.

„ალკიბიადე II“-ის ფილოსოფიური შინაარსის გამო სრული დარწმუნებულობით უნდა ითქვას, რომ აქ ჩვენს წინაშეა ნამდვილი პლატონი, თუმცა, ადრეული. ასევე აქ არის პლატონური სწავლება სიბრძნესა და ცოდნაზე, სწორი ადამიანური აზროვნების ნამდვილობაზე, მთელი ქაოტურ-მატერიალურის მოაზრებად-გონებრივითა და იდეურ-მიზანშეწონილით შემოსაზღვრის აუცილებლობაზე. ლოგიკური თვალსაზრისით, იდეისა და მატერიის ზუსტი შეფარდების შესახებ დილოგში თითქმის არაფერია ნათქვამი. ამ საკითხს პლატონთან სხვა, უფრო მკაფიოდ გააზრებული დიალოგები ეძღვნება. მაგრამ „ალკიბიადე II“-ში, ისევე როგორც „თეაგეში“, იდეალური და მატერიალური საწყისების ერთობლივ მოქმედებაზე დაფუძნებული სიბრძნის გაგება სრულიად გარკვევითაა ნაჩვენები. „თეაგეში“ პლატონს თავად დაიმონზე მეტად იდეალურისა და მატერიალურის მიზანშეწონილ შეთავსებაზე დაფუძნებული სიბრძნე აინტერესებდა. „ალკიბიადე II“-შიც მას აინტერესებს არა თავად ლოცვა, არამედ ამ ფენომენში იდეალურისა და მატერიალურის თანაფარდობის ანალიზი.

3. „ალკიბიადე I“

დიალოგის შესავალში დასმულია საკითხი იმის შესახებ, თუ როგორ შეიძლება ხალხის მასების მართვა (103a – 105e). მოკლე შესავალის შემდეგ ჩამოყალიბებულია დებულება, რომ აუცილებელია სამართლიანი მართვა, ვინაიდან სარგებელი სამართლიანობას უნდა ექვემდებარებოდეს; მაგრამ იმისთვის, რომ იყო სამართლიანი, უნდა იცოდე, რა არის სამართლიანობა (106a – 124b). იმისთვის, რომ იცოდე სამართლიანობა, უნდა იცოდე, რას მიეკუთვნება სამართლიანობა და სად წარმოიქმნება თავად მისი გაგება. ეს არის სულის სფერო (124b – 132b). მაშინ რა არის სულის ის მხარე, რომელიც ქმნის სამართლიან ცხოვრებას? ეს არის ის, რაც დიალოგში მოხსენიებულია რთულად სათარგმნი ტერმინით „სოფროსინ“. ამ ტერმინში იგულისხმება: 1) თვითშემეცნება, 2) ისეთი თვითშემეცნება, რომელიც არის ჩვენში ღვთაებრივის შემეცნება, 3) სიკეთისა და ბოროტების შემეცნების პრინციპი, ე.ი. იგივე ცოდნა, რომელიც სამართლიანობისთვის, ასევე, საზოგადოების და სახელმწიფოს სამართლიანი მართვისთვის არის აუცილებელი (132b – 133e). ვისაც არ შეუძლია ადამიანების მართვა საკუთარი „სოფროსინის“ საფუძველზე, უმჯობესია ეს საქმე სხვებს მიანდოს (133e – 135b). წინამდებარე გამოცემებში ტერმინი „სოფროსინი“ პირობითად ითარგმნება როგორც „გონივრულობა“. ჩვენ მას „ქარმიდეში“ კიდევ შევხვდებით.