ბუნებითი უფლებები და სპინოზას ნარკვევი თავისუფლების შესახებ

26.11.2020

ამერიკელი ფილოსოფოსი ჯოსაია როისი (1855-1916) აბსოლუტური იდეალიზმის მხარდამჭერია. თუმცკი, მის ფილოსოფიაში ჭეშმარიტი პრაგმატული ელემენტიც არსებობს. უფრო მეტიც, თავად როისის მოსაზრებით, იგი ერთდროულად პრაგმატისტიც იყო და აბსოლუტისტიც. როისმა ეთიკის, ლოგიკის, თემის ფილოსოფიისა და რელიგიის ფილოსოფიის მნიშვნელოვანი საკითხები ახლებურად დაამუშავა. წინამდებარე თარგმანი შესრულებულია შემდეგი გამოცემის მიხედვით: Josiah Royce, Fugitive Essays, Harvard University Press, 1920.

ინგლისურიდან თარგმნეს გიორგი ჭანიძემ და რუსუდან ზოიძემ

ცნობილია, რომ რელიგიური და პოლიტიკური ტოლერანტობის დოქტრინის ერთ-ერთ ყველაზე ადრეულ ფორმულირებას დიდი ებრაელი მოაზროვნის, სპინოზას თეოლოგიურ-პოლიტიკურ ტრაქტატში ვხვდებით. სპინოზას შესახებ ბევრი თქმულა, ხოლო ეს ტრაქტატი არ შეიცავს მისი აზროვნების ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს. თუმცკი, ეჭვგარეშეა, ჩვენი შრომისთვის საკმარის საზღაურს მოვიპოვებთ, თუკი მცირე დროს ამ ნაშრომის ავტორის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესწავლას დავუთმობთ. ორიგინალურობაზე პრეტენზია ვერ გვექნება. მატერიალური ფაქტები საკმაოდ ცნობილია და სპინოზათი დაინტერესებული ფილოლოგების ბუნდოვან საკითხებში ჩაბმას არ ვეცდებით.

პოლიტიკური და მორალური მეცნიერების ისტორიაში მე-17 საუკუნე ისეთ ეპოქადაა მიჩნეული, როდესაც ადამიანებმა სამართლისა და ეთიკის ფილოსოფიური თეორიები წმინდად რაციონალურ საფუძველზე, თეოლოგიასთან კავშირის გარეშე შექმნეს. სპეკულაციური იდეა თუ პრინციპი, რაზეც ეს თეორიები იყო დაფუძნებული, ე.წ. „ბუნებით სამართალს“ გულისხმობდა. ავტორთა მიზანს ადამიანის ხასიათისა და სამყაროში მისი ადგილის მეშვეობით ადამიანურ ინსტიტუციებში უნივერსალური და მარადიული ელემენტების დადგენა-განსაზღვრება წარმოადგენდა. ვარაუდის თანახმად, „ბუნებამ“ ადამიანი შექმნა გარკვეული ძალებით, წადილებით, უფლებებითა და მოვალეობებით. ინტროსპექციით ან ადამიანის ხვედრის გარკვეული ზოგადი შესწავლის საფუძველზე შეიძლება ამ „ბუნებრივი“ მახასიათებლების აღმოჩენა და ფორმულირება. მათი ცოდნით კი, ჩვენ, სავარაუდოდ, შევძლებთ მათემატიკური სიზუსტით დავადგინოთ ყოველი კონკრეტული წესი და კონვენცია უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ იმდენად, რამდენადაც  მათ ხანგრძლივი ღირებულება გააჩნია კაცობრიობისთვის. ჩვენი (გამო)კვლევის შედეგი „ბუნებრივი“ წყობილების სრულ(ქმნილ)ი კოდექსი იქნებოდა, რომელიც მოიცავს იმ მახასიათებლებს, რომლებიც უნდა ვიპოვოთ ყოველ ორგანიზებულ საზოგადოებაში, და ამდენად, ნორმებს (და)უწესებს თავად კანონმდებლებს.

„ბუნებითი სამართლის“ ამ დოქტრინას ამჟამად დაკარგული აქვს ქმედითობა. მიუხედავად ამისა, მისი ბევრი ელემენტი კვლავინდებურად არსებობს ჩვენს თანამედროვე სოციალურ დოქტრინებსა და სპეკულაციებში. ამ დოქტრინის ნაკლი მისი მეთოდის არბიტრარულ და სუბიექტურ ხასიათში მდგომარეობს. იმისათვის, რომ გავიგოთ, თუ რა არის ბუნებითი სამართალი, უნდა დაისვას შეკითხვა - რა არის ბუნება? ბუნებითი მოვალეობებით, უფლებებითა თუ შეხედულებებით ვგულისხმობთ კი ისეთ რაღაცებს, რაც, სინამდვილეში, საერთოა ყოველი ადამიანისთვის? ასეთ შემთხვევაში, ჩვენი ჩამონათვალი შემოიფარგლება გარკვეული ეთიკურად უმნიშვნელო თვისებებით, რომლებიც ნამდვილად განასხვავებენ ადამიანებს ცხოველებისგან, მაგრამ არ გამოდგებიან მართებული (მო)ქმედების გზამკვლევად. ყოველი ადამიანისთვის ჭამა ბუნებრივი რამ არის, მაგრამ რისი ჭამაა ბუნებრივი? ფაქტობრივად, ზოგი ზეთსა და ქონს მიირთმევს, სხვები კი - ხილსა და მატლს, ასევე პურსა და საქონლის ხორცს. ამ შემთხვევაში, ბუნება არ არის გზის მაჩვენებელი, ვიდრე მის მონაცემებს ზედმიწევნით არ გავაანალიზებთ. განა ბუნებით მხოლოდ იმ ადამიანურ მიდრეკილებებს ვგულისხმობთ, რომლებიც ქების ღირსია ან ზოგადად გამოსადეგია? მაშინ, რა არის ქების ჩვენეული კრიტერიუმი? განა ამ კრიტერიუმს იმ რაღაცის შესწავლით უნდა მივაკვლიოთ, რასაც ადამიანები ყველგან მიიჩნევდნენ, როგორც სიკეთეს? მაშინ ის ვიქნებით რაც აქამდე - წინააღმდეგობრივი ტრადიციების ქარიშხლიან ზღვაში  ჩაძირულნი -   ან კიდევ, განა ეჭვქვეშ უნდა დავაყენოთ საკუთარი გონება სრულყოფილების გარკვეული ინტუიტიური შემოწმებისთვის? ასეთ შემთხვევაში, ალბათ, ჩვენი გონება გვირჩევს მკაცრ შესაბამისობას სწორედ იმ ტრადიციებთან, რომლებშიც აღვიზარდეთ.

თუმცა, ეს საწინააღმდეგო დამოკიდებულებები ანალიზის მეთოდისადმი, როგორადაც მას მე-17 საუკუნის ფილოსოფოსები იყენებდნენ პრაქტიკაში, ამ ფილოსოფოსთა შემოქმედებას ნაკლებისტორიულ მნიშვნელობას არ სძენს. მათი თეორიები მნიშვნელოვანი წინგადადგმული ნაბიჯი იყო. როგორც სპეკულაციური შედევრები, ისინი ყოველთვის დარჩებიან ინტერესის საგნად. როგორც საეკლესიო ტრადიციის წინააღმდეგ გამოხატული ამბოხება, მათ შესაძლო გახადეს ყველაფერი ის, რაც გაკეთდა პოლიტიკურ მეცნიერებაში მათი მოღვაწეობის დროიდან. და, ბოლოს და ბოლოს, სიტყვა ბუნებას სულაც არ აქვს დაკარგული ძალა ჩვენს დროში. როგორ ჩანს, ევოლუციის თეორიამ ბუნებას ახალი სიცოცხლე და საზრისი მიანიჭა. ნებისმიერ შემთხვევაში, ხსენებული სიტყვა საკმაოდ ძველ თავსატეხს გვთავაზობს. პირველად ბერძნებმა მიანიჭეს დიდი მნიშვნელობა ბუნებას და ის მათთვის ბუნებრივი ქცევის მთავარი იდეალი გახდა. არისტოტელემ ტერმინ ბუნებას მკაფიოდ განსაზღვრული ადგილი მიუჩინა სპეკულაციაში; სტოიკოსებმა კი ბუნება თავიანთ ღმერთად აქციეს. თუმცკი, ნეოპლატონურმა ფილოსოფიამ ბუნებრივის მნიშვნელობა შეამცირა, შუა საუკუნეების ქრისტიანობამ კი სრულიად დაგმო იგი როგორც ღვთაებრივის საპირისპირო რამ. რენესანსის ეპოქაში ძველი ცნება აღდგა და მას შემდეგ მისი ხვედრის გათვალისწინებით ბუნების იდეას შეგვიძლია ვუწოდოთ ფილოსოფიის „მოხეტიალე ებრაელი“. ზუსტად არავინ იცის, თუ რა საზრისს შეიცავს იგი; მიუხედავად ამისა, მოაზროვნეთა მცირე რაოდენობას შეუძლია, რომ მას სრულიად აარიდოს თავი. იგი ძველი, მხცოვანი და უბედურია. ჯერ არ გამოჩენილა მოაზროვნე, რომელიც იმ პრობლემის მოგვარებას შეძლებდა, რასაც იგი გვთავაზობს; არც განკითხვის დღე დამდგარა, როდესაც მოხეტიალეს შეუძლია დაისვენოს.

უწინარეს ყოვლისა, თავისუფლებისა და ტოლერანტობის საკითხებებთან ბუნებითი უფლების სპინოზასეული დოქტრინის მისადაგების გაგებაში შესაძლოა დაგვეხმაროს ხსენებული დოქტრინის იმავე საფუძველზე შეჯამება, რომელიც ჰობსმა ჩამოაყალიბა ლევიათანში, ნაშრომში, რომელსაც, შესაძლოა, სპინოზა იცნობდა. ორ შეხედულებას შორის განსხვავებას მოგვიანებით გამოვკვეთავთ.

ჰობსისთვის ბუნებით სამართალს საკუთარი საფუძველი ბუნებითი ადამიანის სრული და აბსოლუტური ეგოიზმის ფაქტში აქვს. ადამიანთა ამ სრული ეგოიზმის გამოა ის, რომ ბუნებითი მდგომარეობა მარადიული ბრძოლის მდგომარეობაა. რამდენადაც, ადამიანთა ეგოისტური ინტერესები ყოველთვის იქითკენაა მიდრეკილი, რომ აბრკოლებდნენ ერთმანეთს. ამდენად, ხელისუფლება, რომელიც არ არის ბუნებითი მდგომარეობის უშუალო შედეგი, უნდა იყოს სოციალური ხელშეკრულების შედეგი, რომლითაც ადამიანები თანხმდებიან საკუთარი ინდივიდუალური თავისუფლების შეზღუდვას მარადიული საომარი მოქმედებების თავიდან აცილებისა და, შედეგად, თავიანთი ეგოიზმის უკეთ დაკმაყოფილების მიზნით. თავდაპირველ მდგომარეობაში ყველა ომობდა ყველას წინააღმდეგ. თუ ერთი დაიღლებოდა და გაჩერდებოდა, სხვები მოკლავდნენ მას.
ასეთ შემთხვევაში ვერ გექნება ადამიანთა ეგოისტობის გამოსწორების იმედი; რამდენადაც, ადამიანთა ცვლილებების მცდელობა მათ ეგოისტობაზე ახალი მიმართვა იქნებოდა. ერთადერთი გამოსავალი საერთო თანხმობა იქნებოდა იმის შესახებ, რომ ყოველი ადამიანის ნება ერთი სუვერენის ნებას დამორჩილდეს. როგორც კი ეს მოხდება, სუვერენის საქმე ისეთი კანონების განხორციელება იქნება, რომლებსაც საფუძველშივე აქვთ მიდრეკილება შეამოწმონ უწესრიგობისა და უსამართლობის მოზღვავება. საზოგადოების ყველა წევრი სუვერენს უნდა დამორჩილდეს. მათ მორჩილება მართებთ, რადგან წინააღმდეგობის გაწევა დესტრუქციის საწინდარი იქნებოდა. ასეთი წინააღმდეგობა განადგურებას გულისხმობს, რადგან წინააღმდეგობა ან წარუმატებელი იქნება ან წარმატებული. პირველ შემთხვევას შედეგად სასჯელი მოსდევს, ხოლო მეორეს - სუვერენის დამხობა, ეს კი იქნებოდა საყოველთაო დაბრუნება ბუნებითი მდგომარეობისკენ და ყოველი სახის ტირანიიდან ყველაზე გამანადგურებელი, ე.ი. უნივერსალური ომი კვლავ დაიწყებოდა. სუვერენი შეიძლება იყოს სახალხო უმრავლესობა, ან უმრავლესობა საკანონმდებლო ორგანოში, ან ერთი ადამიანი. ჰობსის მოსაზრებით, ეს უკანასკნელი საუკეთესოა, რადგან ერთმა ადამიანმა საუკეთესოდ იცის საკუთარი ნება და ყველაზე უშუალო ეგოისტურ ინტერესს საკუთარი მმართველობის წარმატებაში იყენებს. უდიდესი საფრთხე ისაა, რომ ჩვენ შეიძლება სუსტი ან მერყევი მმართველობა გვქონდეს; საკანონმდებლო ორგანოები კი მოსყიდვასა და არასტაბილურობას ექვემდებარებიან. სუვერენი მართლაც თავკერძა იქნება, მაგრამ იმ შემთხვევაში, თუ იგი ერთი ადამიანი იქნება, მისი ეგოისტობა საზოგადოების სასარგებლოდ იქნება გამოყენებული, იმდენად, რამდენადაც სახელმწიფოს კეთილდღეობა მისი მმართველის დიდებაა. სუვერენის ძალაუფლება ყოველი შემთხვევისას უზენაესი და საბოლოო უნდა იყოს; და ამდენად, აბსოლუტიზმის მეშვეობით, ჩვენ შესაძლოა ეგოიზმის ზოგიერთ განსაცდელს თავი დავაღწიოთ.

ჰობსის დოქტრინა ისე ცხადად და დამაჯერებლადაა ჩამოყალიბებული, ისე სარწმუნოდაა გამოყვანილი პირველპრინციპებიდან, რომ ლევიათანის კითხვისას ჩვენზე ძლიერ მოქმედებს ცდუნება, ვუგულებელყოთ ადამიანის ბუნების შესახებ ავტორის პირქუში და მკაცრი შეხედულება მაშინ, როდესაც მისი აზროვნების სინატიფე და არქიტექტურული მოხდენილობა სიამოვნებას გვანიჭებს; იმდენად, რამდენადაც შიგადაშიგ ჩვენ გვსურს, რომ ეს მშვენიერი მითი რეალობასთან მიახლოებული იყოს. რამდენადაც, თუ იგი ჭეშმარიტება იქნებოდა, ასეთ შემთხვევაში, პოლიტიკური მეცნიერება სიზუსტის თვალსაზრისით მათემატიკასთან შესადარი იქნებოდა. თუმცა, სინამდვილეში, ავტორისეული შეხედულება ისევე ცალმხრივია, როგორც აზროვნებაა ხისტი; მაშინ, როდესაც მასში განვითარებული სამყაროს იდეა ისევე გულდასაწყვეტია, რომ არაფერი ვთქვათ საზარელობაზე, როგორც თხრობაა დიდებული. თუმცკი, ჰობსი ადამიანური ბუნების მხოლოდ ერთ ასპექტს ხედავდა.

სწორედ სპინოზა იყო ის, ვინც სხვა ასპექტს ხედავდა. თუმცა, მანამ, სანამ კონკრეტულად ტრაქტატის შესახებ ვისაუბრებთ, თვალი შევავლოთ ავტორის ცხოვრებასა და ხასიათს. ადრეული განათლებით სპინოზა არც ფილოსოფოსი ყოფილა და არც პოლიტიკას სწავლობდა, იგი ებრაელი სწავლული იყო. ალბათ, რაბინულ ლიტერატურაში მიაკვლია მან იმ უმთავრეს განაზრებებს, რამაც საბოლოოდ ტრაქტატის კომპოზიცია უზრუნველყო. ცხადია, რომ ამ ნაშრომში წარმოდგენილმა თეოლოგიურმა შეხედულებებმა, რომლებიც სპინოზას დამოუკიდებელი აზროვნების პირველ პერიოდს განეკუთვნება, მისი სინაგოგიდან გაძევება განაპირობა. თუმცკი, ალბათ, მის ხალხს შორის ფილოსოფიური კომენტატორების შესწავლა სპინოზას მხოლოდ სპეკულაციურ რაციონალისტად თუ აქცევდა; ისრაელიდან განდევნის შემდეგ, სწორედ საკუთარმა ცხოვრებამ მისცა სპინოზას საშუალება, რელიგიური ტოლერანტობისა და პოლიტიკური თავისუფლების შესახებ გაცილებით პრაქტიკული შემოქმედების ავტორი გამხდარიყო. მას შემდეგ, რაც მისმა ხალხმა იგი შერისხულად გამოაცხადა (როდესაც ეს 1656 წელს ოფიციალურად გამოაცხადეს, ამ დროს სპინოზა 24 წლის იყო), უმეტესწილად, სპინოზა მარტო ცხოვრობდა, ყოველთვის გულმოდგინედ აკვირდებოდა მის გარშემო არსებული სამყაროს მოვლენებს, იგი მუდამ იყო პატრიოტი და კაცთმოყვარე. ერთ-ერთი ყველაზე სამწუხარო რამ, რაც მან სამყაროს ამ მიუკერძოებელ შესწავლაში დაინახა, რელიგიურ სექტათა მეტოქეობა იყო. როგორც თავადვე განმარტავს თეოლოგიურ-პოლიტიკური ტრაქტატის წინათქმაში, იგი ამჩნევდა, რომ სიქველის ფუნდამენტური პრინციპები, ასე მაგალითად, შემწყნარებლობასა და ღვთისმოსაობას ყოველი სექტა ერთნაირად ქადაგებდა, ხოლო ერთმანეთთან დამოკიდებულებაში კი ყოველი მათგანი ხელყოფდა მათ. და განსხვავებულობაში ამ უჩვეულო თანხმობის მიზეზი სპინოზასთვის იყო სექტების მიდრეკილება - ყურადღება გაემახვილებინათ არა რეალურად ფუნდამენტურ სიქველეებზე, არამედ, გარკვეულ სპეციფიკურ დოქტრინებზე, რომლებზედაც თითოეული მათგანი პრეტენზიას აცხადება, რომ მიიღეს გარკვეული გამოუცნობი და ზებუნებრივი წყაროსგან. ეს ტენდენცია აისახა თითოეული სექტის საერთო მიმართულებაში წმინდა წიგნებში ეპოვათ მხოლოდ ის, რაც მათთვის იყო სასურველი და ყველასთვის, ვინც ვერ აღმოაჩენდა იმავეს, სულიერ სიბრმავეში დაედოთ ბრალი. ამ საკითხზე რეფლექსიისას, სპინოზა მიიჩნევდა, რომ პაექრობა იმდენად სახიფათო იყო საზოგადოებრივი კეთილდღეობისთვის, რომ ძალმომრეობითობის შემცირება იმ შემთხვევაში იქნებოდა შესაძლებელი, თუ უწინარეს ყოვლისა, ადამიანები შეძლებდნენ იმის გააზრებას, რომ წმინდა წერილი არ უნდა განიმარტოს სექტებისთვის დამახასიათებელი ჩვეული მანერით და შემდგომ, არც ერთ სექტას არ უნდა ჰქონდეს უფლება თავს მოახვიოს მისთვის დამახასიათებელი მრწამსი სახელისუფლებო საქმეებს და კანონმდებლებს მიაწოდოს რაიმე წესი. ამ განაზრებების შედეგად, სპინოზამ ტრაქტატი ორ ნაწილად დაჰყო, პირველ ნაწილში რელიგიის ნამდვილი ბუნება ზნეობასთან (ურთიერთ)მიმართებაშია განხილული, ხოლო მეორე ნაწილში კი - სახელმწიფოს მართებული (მო)ქმედება სხვადასხვა რელიგიურ სექტებსა და რწმენის ინდივიდუალურ გამოხატვასთან მიმართებაში. გეგმის შედეგი კი თეოლოგიურ-პოლიტიკური ტრაქტატი იყო. პირველი ანუ თეოლოგიური ნაწილი, ეჭვგარეშეა, მნიშვნელოვანწილად, დაფუძნებული იყო  ფილოსოფოსის ადრეულ რაბინულ კვლევებზე. მეორე ნაწილი კი უკავშირდება მის შემგომ პერიოდს, პოლიტიკური ფილოსოფიის შესწავლას, აქ კი, სულ მცირე, მასზე გავლენა იქონია ჰობსის ნააზრევმა.

მახვილგონიერი და განსწავლული ინგლისელი გამოხატვის დახვეწილობის თვალსაზრისით სჯობს ღრმააზროვან ებრაელს. თუმცა, გამჭრიახობის კუთხით, თეოლოგიურ-პოლიტიკური ტრაქტატის პოლიტიკური ნაწილები, რომლებიც ლაკონურია, ლევიათანის ორიგინალურ განაზრებებსაც კი აღემატება. სპინოზასთვის და ჰობსისთვის, ადამიანი ბუნებით ეგოისტი ცხოველია. სპინოზას თეორიის მიხედვით, ისე როგორც ჰობსის თეორიის მიხედვით, თითოეულ არსებას გააჩნია თავდაპირველი უფლება ყველაფერ იმაზე, რისი მიღებაც მას შეუძლია. თუმცა, მაშინ, როდესაც ჰობსთან აბსოლუტიზმის გზას ვხვდებით, რომლის მეშვეობითაც თავს ვაღწევთ  ინდივიდუალური წადილების ლაბირინთს, სპინოზასთვის მნიშვნელოვანი და ბუნებრივია ინდივიდუალური მსხვერპლის გაღება არა მხოლოდ სოციალური ხელშეკრულების უმაღლესი აქტის შემთხვევაში, არამედ ცხოვრების მთლიან გაძღოლაში. სპინოზასთვის ეგოიზმი მხოლოდ საწყისი წერტილია. ეგოისტური წადილების უწყვეტი შინაგანი კონფლიქტის გამო, საბოლოო ჯამში, ბრძენი ადამიანი ესწრაფვის ამაღლდეს წადილზე და განთავისუფლდეს თვითობისგან  მარადი ჭეშმარიტების კონტემპლაციაში. ასეთია სპინოზას ნაშრომების - ეთიკა და Tractatus de Deo - დოქტრინები. პოლიტიკური კუთხით, ეს დოქტრინა კონსერვატიული რესპუბლიკანიზმის სახეს იღებს, მოსაზრება, რომლის თანახმადაც ყოველი ადამიანის კათილდღეობას საუკეთესოდ ეწყობა ხელი იმ შემთხვევაში, თუ ამ ადამიანის მოყვასს განვითარების უდიდესი შესაძლო თავისუფლება აქვს ბოძებული, და ასევე ისიც, რომ არათავკერძობის გარკვეული ხარისხი არა მხოლოდ სასარგებლოა, არამედ, ბუნებრივიცაა ადამიანისთვის. ჰობსთან სახელმწიფო ომისგან დაქანცული სასოწარკვეთილი  მხეცების უკანასკნელი გამოსავალია; ხოლო სპინოზასთან სახელმწიფო კაცობრიობის უმაღლესი ცნობიერების გამოხატულებაა. აქედან გამომდინარე, სპინოზასთვის ჭეშმარიტად გამოსადეგი სახელმწიფო იმგვარია, რომლის კანონებიც დაფუძნებულია ორმხრივ შემწყნარებლობაზე, თავისუფლებასა და სამართლიანობაზე. თუ ყოველ ადამიანს, უწინარეს ყოვლისა, საკუთარი უსაფრთხოება სწადია, საბოლოო ჯამში, ყოველ ადამიანს საკუთარ უსაფრთხოებაზე ნაკლებად არ უნდა სურდეს საკუთარი მოყვასის უსაფრთხოება.

მმართველობის ფორმებთან და მოვალეობებთან დაკავშირებით, სპინოზა ჰობსის დარად მიიჩნევს, რომ უპირველესი სტაბილურობაა; მაგრამ ჰობსისგან განსხვავებით, იგი უპირატესობას ანიჭებს რესპუბლიკურ ფორმას იმდენად, რამდენადაც მასში საუკეთესოდაა გამოხატული და დაცული ადამიანში ადამიანის ის ორმხრივი ინტერესი, რაც სპინოზას თანახმად, ძირითადად ხელისუფლებამ უნდა გამოხატოს. ჰობსი ეწინააღმდეგებოდა მმართველობის რესპუბლიკურ ფორმას, რადგან მიიჩნევდა, რომ ადამიანებში თავს იჩენდა უთანხმოება და ისინი დემაგოგთა გავლენის ქვეშ მოექცეოდნენ. სპინოზა მიიჩნევს, რომ ადამიანებმა ყველაზე უკეთ ის იციან, რაც მათში კმაყოფილებას იწვევს და უმრავლესობას ისე ექნება გამომუშავებული უმცირესობისადმი პატივისცემა, რომ არ მიიღებს არაზომიერ კანონებს. თუმცკი, ჰობსის მსგავსად, სპინოზა მიიჩნევს, რომ რევოლუციები საზიანოა და რომ მმართველობის ფორმა არ უნდა შეიცვალოს, რასაც ცდილობდნენ ინგლისის ამბოხებაში. თუმცა,  ჰობსი მიზეზად ასახელებდა აუცილებელ დაბრუნებას ბუნებით მდგომარეობასთან, რაც რესპუბლიკაში რევოლუციის შედეგი იქნებოდა.. სპინოზა მარტოოდენ იმ ფაქტს მიმართავს, რომ ადამიანთა ჩვევები მარტივად არ იცვლება; და მმართველობის ფორმას მიიჩნევს  საზოგადოებრივი გონების ჩვევად.

განსაკუთრებით, ჰობსი მიიჩნევდა, რომ სუვერენს შეუძლია მიიღოს ყველაზე არბიტრარული გადაწყვეტილებები განსაკუთრებულ კანონებთან, რელიგიასთან და სოციალური ცხოვრების ფორმებთან დაკავშირებით. სპინოზა მიიჩნევს, რომ ხელისუფლება, რომელიც არ სცნობს იმ საზოგადოების სურვილებს, რომელსაც იგი მართავს, უაღრესად სახიფათოა, როგორც საკუთარი ინტერესებისთვის, ისე საერთო მშვიდობისთვის. ხელისუფლებამ ძალა იმ შემთხვევაში უნდა გამოიყენოს, თუ ეს ძალა ადამიანთა მასის სახელით იქნება გამოყენებული. თეორიულად, ხელისუფლება ყოველი კანონის წყაროა და შედეგად, ნებასურვილზე შეუძლია შეცვალოს ყოველი კანონი. პრაქტიკულად კი, ხელისუფლებამ უნდა მიიღოს და შეცვალოს კანონები მხოლოდ მშვიდობისა და ჰარმონიის მხარდასაჭერად. თეორიულად, ხელისუფლებას სრული უფლება აქვს ადამიანზე და სუბიექტის საკუთრებაზე; მაგრამ პრაქტიკულად მას არ გააჩნია სუბიექტის აზრებზე მცირედი კონტროლიც კი და ამდენად, უნდა დააფასოს ეს აზრები. რამდენადაც, თუ სუბიექტები კეთილგანწყობილნი  არ არიან ხელისუფლებისადმი, მმართველობა დიდხანს არ გასტანს და ვერ შეინარჩუნებს საკუთარ უფლებებს, ვერც თეორიულს და ვერც პრაქტიკულს. ერთ წინადადებაში ყოველივე ასე შეჯამდება: ხელისუფლების უმაღლესი მიზანი არ არის მართვა, არც ადამიანთა შიშის ქვეშ მოქცევა, არც მათი გარეგან ავტორიტეტზე დაქვემდებარება; ამის საპირისპიროდ კი, მიზანი ყოველი ადამიანის შიშისგან განთავისუფლებაა, მათი სიცოცხლისა და არსებობის ბუნებითი უფლების დაცვა საკუთარი თავისა და სხვა ადამიანისთვის ზიანის მიყენების გარეშე. სპინოზაზე დაყრდნობით ვაცხადებ, რომ ეს არის მთლიანობის შეჯამება, და სითამამის თვალსაზრისით, ნამდვილად გვანცვიფრებს მის მიერ გამოთქმული ბოლო პარადოქსი, finem reipublicae non esse dominari. მაშინ, რატომ ვკითხულობთ, რა შეიძლება იყოს სუვერენიტეტის დანიშნულება, თუ არა ბატონობა სუბიექტზე? სინამდვილეში რა აწუხებს სპინოზას, თუ არა ის, რომ სუბიექტს თავისუფლება მიანიჭოს?

ასეთია პოლიტიკური თავისუფლების სპონოზას თეორიის ძირითადი პრინციპები. იმას, თუ როგორ უსადაგებს იგი ამ პრინციპებს რელიგიის საკითხებს, დაწვრილებით ვერ გადმოვცემთ, რადგან ტრაქტატის თეოლოგიური მსჯელობები ჩვენს ამჟამინდელ სფეროს სცდება. საკმარისია ვთქვათ: სპინოზა ცდილობს აჩვენოს, რომ საღმრთო წერილში მხოლოდ ავტორიტეტული და ღვთაებრივი დოქტრინის ეს ელემენტია, ე.ი. სწავლება, რომ არსებობს ძალა, რომელიც გარკვეული კუთხით აჯილდოებს სიქველეს და სჯის მანკიერებას. ნებისმიერი სექტა, რომელიც აღიარებს ამ დოქტრინებს, უნდა იყოს შეწყნარებული და თავის მხრივ, შემწყნარებელი. სუბიექტს უნდა ჰქონდეს თავისუფლება გაიაზროს ყველა ის რელიგიური საკითხი, რასაც იგი ირჩევს, და გამოთქვას საკუთარი შეხედულებები, და შედეგად, სახელმწიფომ არასდროს არ უნდა შეზღუდოს სუბიექტის ეს თავისუფლება.

რომ შევაჯამოთ, სპინოზას ტრაქტატი უმაღლესი შედეგების მაგალითია, რომელთა მიღწევაც პოლიტიკურ ფილოსოფიაში შესაძლებელი იქნებოდა იმ ადამიანთა მიერ, რომლებმაც თავიანთი თეორიები დააფუძნეს აბსტრაქტულ დებულებებზე ბუნებისა და უფლების შესახებ, რომლებიც მე-17 საუკუნეში იყო გავრცელებული. საკუთარ შეხედულებებში ტოლერანტობის, თავისუფლებისა და ხელისუფლების ფუნქციების შესახებ იგი წინასწარ ჭვრეტდა იდეებს, რომლებიც ამჟამად ხშირად აქსიომურად მიიჩნევა; მიუხედავად იმისა, რომ ეს შეხედულებები დროს უსწრებდა, თავისუფალი ჰოლანდიის რესპუბლიკაშიც კი, ხელისუფლებამ წიგნი დაგმო, ხოლო წიგნის ავტორმა ვერ გაბედა, რომ წიგნი ეთარგმნა ვულგარულ ენაზე. ნამუშევრის თეოლოგიურ სპეკულაციებში წინასწარ იყო განჭვრეტილი სწავლულების ის გვიანი ძალისხმევები, რომლებიც ებრაული ლიტერატურის ისტორიული გაგების განხორციელებასთან იყო დაკავშირებული. მთლიანობაში, არც თავად დიდებული ავტორი და არც ეს, უშუალოდ ყველაზე პრაქტიკული ნაშრომი მისი წიგნებიდან, არ უნდა იყოს უგულებელყოფილი ჩვენ მიერ განხორციელებულ კვლევებში.