ალვინ პლანტინგა

შეგვიძლია თუ არა ღმერთის შესახებ საუბარი და აზროვნება?

11.08.2020

გავლენიანი ამერიკელი ფილოსოფოსის ალვინ პლანტინგას (დაბ. 1932 წ.) ეს ტექსტი წარმოადგენს მისი მნიშვნელოვანი წიგნის - „ცოდნა და ქრისტიანული რწმენა“ - ერთ-ერთ თავს. თარგმანი შესრულებულია შემდეგი გამოცემიდან: Alvin Plantinga, Knowledge and Christian Belief, Eerdmans Publishing Co. 2015.

ინგლისურიდან თარგმნეს გიორგი ჭანიძემ და რუსუდან ზოიძემ

ჩვენი შეკითხვა ქრისტიანული რწმენის არსებობის დასაბუთებას, რაციონალურობასა და გონივრულობას უკავშირდება. ცალკეული მოსაზრებების თანახმად, ამ შეკითხვაზე პასუხი იმდენად ცალსახაა, რომ არც კი ღირს საკითხის დასმა. რამდენადაც, ამგვარად მოაზროვნე ადამიანები მიიჩნევენ, რომ ქრისტიანული რწმენა არ არსებობს. ამით ისინი იმას როდი ამბობენ, რომ ქრისტიანული რწმენა მცდარი და უსაფუძვლოა, არამედ იმას, რომ, ადამიანებს არ შეუძლიათ ჰქონდეთ ამგვარი რწმენა.

რბილად რომ ვთქვათ, ეს განაცხადი საკმაოდ არარეალურად ჟღერს: რას ვიტყვით ყველა იმ ადამიანზე, რომელიც ყოველ კვირა დღეს ქრისტიანულ ეკლესიაში დადის? განა მათ ქრისტიანული რწმენა არ აქვთ? მიუხედავად ამისა, მოსაზრება, რომ ქრისტიანული რწმენა, რეალურად, არ არსებებოს, ფართოდ იყო და არის გავრცელებული. თუმცკი, რატომ უნდა იფიქროს ადამიანმა ასეთი რამ? რატომ ფიქრობენ, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია გაგვაჩნდეს რწმენა-წარმოდგენები ღმერთის შესახებ? ყველაზე გავრცელებული არგუმენტი შემდეგია: ქრისტიანულ ისტორიაში უმთავრესი ღმერთია, რომელიც  ყოვლისშემძლე, ყოვლისმცოდნე, ყოვლადკეთილი შემოქმედია, რომელმაც ყოველივე შექმნა. ამდენად, ამ არგუმენტის მიხედვით, ადამიანებს ვერ ექნებათ რაიმე რწმენა-წარმოდგენა ღმერთის შესახებ; ღმერთი ადამიანური ცნებების მიღმაა; ადამიანის გონება კი შეზღუდულია იმისთვის, რომ ჩაწვდეს ღმერთს და მის არსე(ბო)ბას.

კანტი

რატომ ფიქრობენ ასე? პასუხი არის ის, რომ ღმერთი უზენაესია; ღმერთი საბოლოო რეალობაა. აზროვნების ამგვარი გზის თანახმად კი, ჩვენ, ადამიანებს, არ შეგვიძლია გვქონდეს აზროვნება და რწმენა-წარმოდგენები საბოლოო რეალობის შესახებ. ადამიანები, რომლებიც ამგვარად ფიქრობენ, იზიარებენ დიდი პრუსიელი ფილოსოფოსის, იმანუელ კანტის (1724-1804) შეხედულებებს, რომლებსაც იგი ავითარებს თავის მონუმენტურ ნაშრომში - „წმინდა გონების კრიტიკა“. მათი აზრით, კანტი გვასწავლის, რომ რეალურად ორი სამყარო არსებობს. ერთი მხრივ - თავისთავადი საგნების სამყარო, საგნები რაგვარადაც ისინი არიან და რომელთა არსებობაშიც ჩვენ არ შეგვაქვს ინტელექტუალური წვლილი; მეორე მხრივ - იმგვარი საგნების სამყარო, რომელიც ჩვენთვისაა. ეს უკანასკნელი გამოცდილების ნაცნობი სამყაროა - სახლების, ადამიანების, ოკეანეებისა და მთების სამყარო. თუმცა, პირველი ჩვენგან დამოუკიდებელი საგნების სამყაროა, ე.ი. საგნები „თავისთავად“; ეს სამყარო სრულიად მიუწვდომელია ჩვენთვის.

ამდენად, კანტის გაგება მარტივი არ არის, ეს კი კიდევ უფრო მომხიბვლელს ხდის მას. თუ გსურს რომ დიდი ფილოსოფოსი იყო, ნათლად არ გადმოსცე ის, რაც მხედველობაში გაქვს (ალბათ ეს არ არის საკმარისი, მაგრამ კარგი დასაწყისია); თუ ადამიანები  შენი ნათქვამის წაკითხვასა და გაგებას შეძლებენ, მაშინ შენს ნაშრომზე კომენტატორების არავითარი საჭიროება აღარ იქნება და არავინ დაწერს სადოქტორო დისერტაციას, რათა განმარტონ შენი აზროვნების საზრისი და არც პოლემიკა იქნება იმის შესახებ,  რას გულისხმობდი სინამდვილეში. როგორც ჩანს, კანტს უნდა გაეთვალისწინებინა ეს გარემოება; ფაქტია, რომ უამრავი, ალბათ, ასობით წიგნია დაწერილი მისი ფილოსოფიის შესახებ და დაუსრულებლად მიმდინარეობს პოლემიკა მის(ეულ) საზრისთან დაკავშირებით.

ერთ-ერთი ისტორიულად გავრცელებული ინტერპრეტაციის თანახმად, რომელიც უკავშირდება ჩვენ ამჟამინდელ ინტერესის საგანს, არის ის, რომ კანტის მტკიცებით, თავად ჩვენ, ადამიანები ვანიჭებთ სამყაროს მის უმთავრეს სტრუქტურას - ფენომენის სამყარო, რომელშიც ფაქტობრივად ვცხოვრობთ. მაგალითად, სამყაროს ერთ-ერთი საკმაოდ მნიშნველოვანი სტრუქტურული მახასიათებელია საგნები, რომლებსაც აქვთ თვისებები. არსებობს ცხენი, სახლი და ჰაუბიცი. ცხენის თვისებებია, რომ ის ძუძუმწოვარია, აქვს უნარი მილი გაირბინოს ორ წუთში, ის საშუალო ზომის ძაღლზე უფრო გრძელია და ა.შ.; სახლის თვისებებია, რომ ის შექმნილია აგურისგან, ძვირადღირებულია, კარგი ადგილია საცხოვრებლად და ა.შ.; ჰაუბიცს გააჩნია სამხედრო თვისებები, მათ შორის შორსმსროლელობა, რეგულირება და ა.შ. სულ მცირე, ამ გავრცელებული ინტერპრეტაციის თანახმად, კანტის მოსაზრებით, ფაქტი, რომ ჩვენი სამყარო შედგება საგნებისგან, რომლებსაც გააჩნია თვისებები, როგორღაც განპირობებულია ჩვენი საკუთარი ინტელექტუალური ან კატეგორიებად დაყოფის აქტივობით. ეს კი დაახლოებით იგივეა, სამყაროს ვარდისფერი სათვალით უყურო: სამყარო ამგვარად გამოიყურება  არა იმიტომ, რომ იგი რეალურად ვარდისფერია, არამედ სათვალის გამო, რომელსაც მე ვატარებ. კიდევ ერთი მსგავსი მაგალითის მოხმობა შეგვიძლია: სამყაროს, ისე როგორადაც იგი თავისთავადაა, არ გააჩნია ეს საგნობრივ-თვისობრივი სტრუქტურა და, სინამდვილეში, ჩვენ ვერაფრით გვეცოდინება, რა სახის სტრუქტურა გააჩნია თავისთავად სამყაროს, ან თუ საერთოდ გააჩნია ის. სამყარო ვიცით არა ისეთი როგორც ის თავისთავადაა, არამედ, მხოლოდ ისეთი, როგორც ის ჩვენი გონების კატეგორიებშია.

აქედან გამომდინარე, კანტის თანახმად, არსებობს თავისთავადი საგნების სამყარო - სამყარო, როგორც ის თავისთავადაა და ასევე არსებობს ფენომენის სამყარო - როგორიც  არის ჩვენთვის. სულ მცირე, ფენომენის სამყაროში თავს კომფორტულად იმიტომ ვგრძნობთ, რომ, ნაწილობრივ, ჩვენ შევქმენით ის, გარკვეულწილად, ჩვენ მივანიჭეთ მას ის საფუძველმდებარე სტრუქტურა, რომელსაც ეს სამყარო ავლენს. თუმცკი, საერთოდ ვერ ვწვდებით თავისთავადი საგნების სამყაროს. ჩვენ არ შეგვიძლია მოვიაზროთ ეს საგნები; ჩვენი ცნებები არ მიესადაგება მათ; ამ თვალსაზრისით, ისინი ჩვენგან სრულიად მიღმურია.

რა თქმა უნდა, ღმერთი უდავოდ თავისთავად საგნებს შორის გვევლინება. შედეგად, კანტის აზროვნების ეს ასპექტი გულისხმობს იმას, რომ ჩვენ, ადამიანებს, არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება. ჩვენ არ გაგვაჩნია ცნება, რომელიც ღმერთს მიეყენება. ჩვენი ცნებები მხოლოდ ფენომენის სამყაროს მიესადაგება და არა რეალობის სამყაროს. მაშასადამე, ღმერთი, რომლის სინამდვილეც უზენაესი ნიშნულისაა, ჩვენზე გაცილებით მაღლა ან ჩვენს მიღმაა, რომლის მიღწევაც ჩვენს უსუსურ გონებას არ შეუძლია. ჩვენს გონებას, აზროვნებასა და ენას  ღმერთის  წვდომა არ შეუძლია. ამდენად, ისინი ვინც კანტს ამგვარად იაზრებენ და მიიჩნევენ, რომ კანტი არსებითად მართალია ამ საკითხში, ასკვნიან, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება. და, რა თქმა უნდა, თუ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება, ასევე არ შეგვიძლია მასზე საუბარი.

კაუფმანი

რაოდენ უცნაურიც არ უნდა იყოს, თეოლოგების დიდი ნაწილი კანტის გავლენის ქვეშ არის და ეთანხმება მას. მათი მოსაზრებით, თეოლოგიამ უნდა მიიღოს კანტის სწავლების მთავარი თავისებურებანი და უნდა იხელმძღვანელოს იმ ამოსავალი დებულებით, რომ იგი არსებითად მართალია. ამის კარგი მაგალითი იქნებოდა გორდონ კაუფმანი, რომელიც მრავალი წლის მანძილზე თეოლოგიის პროფესორი გახლდათ ჰარვარდის ღვთისმეტყველების სკოლაში. წიგნში - „ღმერთი - პრობლემა“, იგი საკითხს შემდეგნაირად წარმოაჩენს:

თეოლოგიური დისკურსის ცენტრალური პრობლემა, რომელიც არ იზიარებს სხვა „ენობრივ თამაშს“, არის ტერმინის - „ღმერთი“ - საზრისი. ეს ტერმინი საზრისთან დაკავშირებულ განსაკუთრებულ პრობლემებს აჩენს, რადგან იგი არსებითი სახელია, რომელიც დეფინიციით უკავშირდება გამოცდილებაში მოუთავსებელ ტრანსცენდენტურ რეალობას... როგორც ყოველივე არსებულის შემოქმედი ან წყარო, ღმერთი არ უნდა იყოს გაიგივებული რაიმე კონკრეტულ სასრულ რეალობასთან; როგორც საბოლოო ერთგულების ან რწმენის საკუთრივი ობიექტი, ღმერთი უნდა გამოირჩეოდეს ყოველი წინასწარი ან საბოლოო ღირებულებისგან თუ არსებ(ობ)ისგან. თუმცა, თუკი ჩვენს გამოცდილებაში მართებულად არაფერი იგივდება სიტყვასთან „ღმერთი“, მაშინ, რა მნიშვნელობა აქვს ან შეიძლება ჰქონდეს ხსენებულ სიტყვას?

კაუფმანის წიგნში - „თეოლოგიური წარმოსახვა“ - მოცემული პასუხი, როგორც ჩანს, „დიდი ვერაფერია,“ ან, ნებისმიერ შემთხვევაში, „ასე არ იფიქრებდი“. ღმერთი სიმბოლიზირებს მზარდ ევოლუციურ ისტორიულ პროცესს, რაც საფუძველს უყრის ჩვენს არსებობას, როგორც გამოკვეთილად ადამიანურს, რასაც მივყავართ ჭეშმარიტი ხსნისკენ.

„ღმერთი“ იმ კოსმიური მოქმედების პერსონიფიკაციის სიმბოლოა, რამაც შექმნა ჩვენი კაცობრიობა  და აგრძელებს მისი სრული განხორციელების მცდელობას.

ამდენად, ამ მოსაზრების თანახმად, სიტყვა „ღმერთი“ არ არის სახელი ყოვლისმცოდნე, ყოვლისშემძლე, სრულყოფილად კეთილი პიროვნებისა; ის მხოლოდ კოსმიური მოქმედებისა და ისტორიული პროცესის სიმბოლოა. ღმერთთან (ან „ღმერთთან“) დაკავშირებული კაუფმანისეული პრობლემა ისაა, რომ თუ ღმერთი სამყაროსა და საბოლოო რეალობის შემქმნელია, მაშინ ის ჩვენი გამოცდილების მიღმა იმყოფება; მაშასადამე, კანტის თანახმად, ადამიანური ცნებები ვერ მიეყენება და სიტყვა „ღმერთი“ ვერ დაუკავშირდება მას (ღმერთს); ხსენებულ სიტყვას სხვა ფუნქცია უნდა მიეცეს.

რა თქმა უნდა, აზროვნების ამ კანტიანურ გზას შეუძლია ზიანი მიაყენოს რელიგიურ რწმენასა და თეოლოგიას. თეოლოგია გვიამბობს ღმერთის არსისა და საქმეების შესახებ, ხოლო, თეოლოგიის საგანი თავად ღმერთის შესახებ ცოდნაა. თუმცა, თუ ჩვენ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ ფიქრი ან საუბარი, მაშინ არავის შეუძლია გვითხრას, როგორია ღმერთი და რა არის მისი საქმეები. თუ ჩვენ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება ან საუბარი, მაშინ, რა თქმა უნდა, არ შეგვიძლია იმის გააზრება, რომ მან შექმნა სამყარო, ვერც იმას გავიაზრებთ, რომ იგი არის მამა ჩვენი უფლისა და მხსნელისა იესო ქრისტესი და, ვერც იმას გავითავისებთ, რომ მას სძულს ცოდვა. თუ (ამგვარად ინტერპრეტირებული) კანტი მართალია, მაშინ თეოლოგია ვერ იქნება ღმერთის შესახებ; და შესაბამისად, არავის, თვით თეოლოგებსაც კი, არ შეუძლიათ ღმერთის შესახებ აზროვნება და თუ ეს არ შეუძლიათ, მათ არ შეუძლიათ მის შესახებ წერა. როგორც ერთხელ ფილოსოფოსმა ფრენკ რემზიმ შენიშნა, „გამოუთქმელს ვერ გამოთქვამ, ვერც სიტყვით, ვერც ბგერით.“

თუმცა, რატომ უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს სიმართლეა? განა, სინამდვილეში არსებობს საფუძვლიანი მიზეზი იმის დასაჯერებლად, რომ თითქოს ჩვენ არ შეგვეძლოს ღმერთის შესახებ აზროვნება ან საუბარი? ამაზე გვპასუხობენ, რომ ღმერთი იმდენად ამაღლებულია, იმდენად მიღმიერია, რომ ჩვენ საკუთარი სუსტი და შეზღუდული გონებით ვერ (ჩა)ვწვდებით მას. ეჭვგარეშეა, რომ ღმერთის შესახებ საუბრისას შესაბამისი სიფრთხილეა საჭირო. სიმართლეა ისიც, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია ღმერთის სრულად გაგება, რამდენადაც ეს მის შესახებ სრულყოფილ ცოდნას საჭიროებს. თუმცკი, რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ საერთოდ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება და ეს არც იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია ვიცოდეთ ღმერთის შესახებ არსებითად მნიშვნელოვანი რამეები. რატომ უნდა ვიფიქროთ, რომ სახარებებში გადმოცემული დიადი ამბების ცოდნა ან რწმენა არ შეგვიძლია?

კვლავ კანტი

როგორც უკვე აღვნიშნე, ისინი ვინც ასე ფიქრობენ, ჩვეულებრივ, კანტის მიმდევრები არიან. მაგრამ რატომ მიიჩნევდა კანტი, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ საუბარი და აზროვნება? ეს იმითაა განპირობებული, რომ ღმერთი „თავისთავად საგნებს“ შორისაა; და ჩვენ არ გვაქვს უნარი ვიაზროვნოთ თავისთავადი საგნების სამყაროს შესახებ, რომელიც ფენომენის სამყაროს საპირისპიროა. კი მაგრამ, რატომ ვფიქრობთ ასე? უმთავრესი მიზეზი შემდეგია: პირველ რიგში, უნდა ითქვას, რომ არსებობს გარკვეული პროპოზიციები, რომლებიც ჩვენ ვიცით გრძნობითი გამოცდილების დახმარების გარეშე; ამას შეგვიძლია ვუწოდოთ „აპრიორი ცოდნა“. მე ვიცი, რომ არაფერი არსებობს მანამ, სანამ ეს რაღაც არ დაიწყებს არსებობას; მე არ მჭირდება კვლევა, რათა დავინახო, რომ არაფერი არსებობს არსებობის დაწყებამდე, და საბოლოოდ, თუკი მაინც კვლევის გზას მივყვები, ვასკვნი, რომ ეს მართლაც ასეა. მე ვიცი, რომ ყველა ცხენი ცხოველია; სისულელე იქნებოდა რაიმე სახის კვლევის ჩატარება ამის დასამტკიცებლად. შენ წინასწარ იცი, რომ 7+5=12 (ეს უკანასკნელი კანტისეული მაგალითია); და კვლავ, მე ამას არ ვიგებ ემპირიული გამოკლევის შედეგად; მე უბრალოდ შემიძლია იმის დანახვა, რომ ეს ჭეშმარიტია.

კანტი რატომღაც ფიქრობდა, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია გაგვაჩნდეს ისეთი სახის ცოდნა, რომელიც დამოუკიდებელია გრძნობითი გამოცდილებისგან, ცოდნა, რომელიც გულისხმობს თავისთავადი საგნების სამყაროს ცოდნას.  კანტს საგონებელში აგდება ის, თუ როგორ შეგვიძლია გაგვაჩნდეს იმგვარი ნამდვილი ცოდნა, რომელიც არ არის დამოკიდებული გრძნობით გამოცდილებაზე ან ემპირიულ გამოკვლევაზე. ამ საკითხის კანტისეული გადაწყვეტა გულისხმობდა იმას, რომ ჩვენ გაგვაჩნია ცოდნის ასეთი სახე, მაგრამ მხოლოდ იმ სამყაროს შესახებ, რომელიც ჩვენ თვითონვე შევქმენით. გამოცდილებამდე აპრიორი შეგვიძლია ვიცოდეთ, რომ 7+5=12, რადგან სამყარო სტრუქტურულად ისე მოვაწყეთ, რომ 7+5=12. თითქოსდა, ეს ჩვენ თვითონვე მოვათავსეთ სამყაროში ასე და მაშასადამე, შეგვიძლია მისი ცოდნა. ასე ვთქვათ, ჩვენ საკუთარი ხელით შექმნილი ვიცით.

მაგრამ, განა კანტი მართალია? რატომ ფიქრობს, რომ არ შეგვიძლია გაგვაჩნდეს აპრიორი ცოდნა იმის შესახებ, რაც რეალურია? განა ღმერთს არ შეეძლო ასეთი უნარის მქონე ადამიანების შექმნა? რა თქმა უნდა, რთულია იმის გაგება, თუ რატომ არა. და განა არ შეგვიძლია ამგვარ ქმნილებებად ყოფნა? თუ რატომ არა, ესეც რთული გასაგებია. გარდა ამისა, განა ღმერთს არ შეეძლო იმგვარი ქმნილებების შექმნა, რომლებიც შეძლებდნენ თავად ღმერთის შესახებ არსებული მნიშვნელოვანი ჭეშმარიტებების ცოდნას? და იქნებ სწორედ რომ ჩვენ ვართ ასეთი ქმნილებები? და კვლავაც, რთულია გაგება, თუ რატომ არა. რთულია გავიგოთ მიზეზი იმ მნიშვნელოვანი მოსაზრებისა, რომლის თანახმადაც, ჩვენ საერთოდ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება.

გარდა ამისა, ეს დაშვება თავის თავსვე აბათილებს. თუ ჩვენ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება, მაშინ, (როგორც რემზიმ თქვა) ჩვენ არ შეგვიძლია მის შესახებ ფიქრი; და შესაბამისად, ჩვენ ვერც იმას განვაცხადებთ, რომ არ შეგვიძლია მის შესახებ აზროვნება. განაცხადი, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება - განაცხადი, ღმერთი იმგვარია, რომ ჩვენ არ შეგვიძლია მის შესახებ აზროვნება - არის განცხადი ღმერთის შესახებ; ამგვარად, თუ ჩვენ არ შეგვიძლია ღმერთის შესახებ აზროვნება, მაშინ, ვერც იმას ვიტყვით, რომ არ შეგვიძლია მის შესახებ აზროვნება. ალბათ, არსებობს ისეთი რამეები, რის შესახებაც არ შეგვიძლია აზროვნება, ალბათ, ეს ისეთი რამეებია, რომლებიც სამყაროს სხვა ნაწილშია. თუ ასეა, ჩვენ ვერ შევძლებთ რომელიმე მათგანის გა(მო)რჩევას და თქმას მის შესახებ, რომ არ შეგვიძლია მის შესახებ აზროვნება.

იმის გათვალისწინებით, რომ სუსტია არგუმენტი, თითქოს ღმერთი ჩვენი კონცეპტუალური წვდომის მიღმაა, რომ ის იმგვარი არსია, რომლის შესახებაც არც აზროვნება შეგვიძლია და არც საუბარი, საუკეთესო გზა ამ პოზიციის სრული უარყოფაა, მით უფრო, თუკი მხედველობაში მივიღებთ იმ ფაქტს, რომ ეს პოზიცია საკუთარ თავსვე აბათილებს. აქედან გამომდინარე, ამ შეხედულებას უკან (მო)ვიტოვებ და ყურადღებას (გა)ვამახვილებ იმაზე, რომ ნამდვილად არსებობს იმგვარი რამ, როგორიც ქრისტიანული რწმენაა.