კარენ არმსტრონგი: არგუმენტი ღმერთის სასარგებლოდ

30.07.2020

Karen Armstrong, The Case for God, Anchor, Reprint edition, 2010.  432 pp. ISBN 9780307389800

პოლიტიკისა და მეცნიერების შესახებ მსჯელობებისას, ადამიანები ლეგიტიმურად საუბრობენ პროგრესსა და განვითარებაზე. პოლიტიკის შემთხვევაში წარსული შეცდომების შეფასებითა და ახალი მიზნების დასახვით, პოლიტიკური საზოგადოება განვითარების საფეხურებს გადის, ხოლო მეცნიერული წინსვლა, ცოდნის დაგროვებითა და ახალი ჰიპოთეზების შემუშავებით წარმოებს. თუმცა, რელიგიის შემთხვევაში, ისტორიულ მსვლელობას ხშირად რეგრესული ხასიათი აქვს, რაც იმას ნიშნავს, რომ გარკვეულ გარემოებებში რელიგიური აზროვნება და კონკრეტული რელიგიური ტრადიცია სულ უფრო და უფრო შორდება პირველად რელიგიურ გამოცდილებასა და გზავნილს. ისეც ხდება, რომ კეთილშობილურ იდეებსა და პრინციპებზე დაფუძნებული სწავლებები, მუდმივი დაპირისპირებების, ომებისა და სიძულვილის პოლიტიკის ნაწილად იქცევა. ბრიტანელი რელიგიათმცოდნე კარენ არმსტრონგის (დაიბ. 1944 წ.) ნაშრომი „არგუმენტი ღმერთის სასარგებლოდ“ (2010 წ.) რელიგიის თანამედროვე დისკურსის კრიტიკასა და გადაფასებას ეხება. მაგრამ, ავტორისეული პოზიციის თანახმად, რელიგიის თანამედროვე კრიტიკის მიღმა, მისი არსებითი საფუძვლები უნდა ვეძებოთ - თანამედროვე რელიგიური აზროვნების გადაფასება და „ჭეშმარიტ რელიგიასთან“ დაბრუნება ერთი და იგივე პროექტის ნაწილი უნდა გახდეს.

„არგუმენტი ღმერთის სასარგებლოდ“ ამბიციური ნაშრომია. მისი მიზანი რელიგიის წარსულის, აწმყოს და მომავლის გააზრებაა. ის, ერთი მხრივ, იმას იკვლევს, თუ როგორც ჩამოყალიბდა და განვითარდა რელიგიური აზროვნება, ხოლო, მეორე მხრივ კი, გვაჩვენებს, რომ თანამედროვე რელიგიურ აზროვნებაში დაკარგულია მისი „საუკეთესო ნაწილი“, კერძოდ, ღმერთის გამოუთქმელობის განცდა და თანაგრძნობით ცხოვრების გზა. უფრო მეტიც, არმსტრონგს სურს აჩვენოს, რომ ტექნოლოგიურად და ეკონომიკურად განვითარებულ საზოგადოებებში, რელიგიურ შეხედულებები გულუბრყვილო და განუვითარებელია და რომ ადამიანთა დიდი ნაწილისათვის რელიგიური აზროვნება ბავშვური წარმოდგენებია. მისივე სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ჩვენი მეცნიერული და ტექნოლოგიური მიღწევების მიუხედავად, რიგ შემთხევებში რელიგიური აზროვნება განუვითარებელი და პრიმიტიულიც კი არის“ (გვ. 10), „აუცილებელია ხელახლა გავიაზროთ რელიგიის ბუნება და მივაკვლიოთ იმას, თუ რა განვითარდა არასწორად“ (გვ. 322). საბოლოო ჯამში, წიგნის მიზანია, რომ რელიგიის გარშემო არსებულ დისკუსიაში ახალი სიტყვა თქვას და რელიგიის მომავლის ახლებური პერსპექტივა დაგვანახოს.

არმსტრონგის „ახალი სიტყვა“ ღმერთისა და რელიგიის გააზრების თანამედროვე ვარიაციების ალტერნატივას გვთავაზობს. შეხედულება, რომლის მიხედვითაც ღმერთი ყოვლისშემძლე, ყოველგანმყოფი, ყოვლისმცოდნე და კეთილი შემოქმედია, დღეს თვითცხად მოცემულობას წარმოადგენს. ხშირად ისეც ხდება, რომ ღმერთის შესახებ მსჯელობა დახვეწილ და კომპლექსურ თეორიულ დებატებად იქცევა, რიგ შემთხვევებში კი, დაპირისპირებებითა და კულტურული კონფლიქტებით სრულდება. არმსტრონგის მტკიცებით, თანამედროვე კაპიტალისტურ-მეცნიერული სამყაროსაგან განსხვავებით უწინ ადამიანებს რელიგიის განსხვავებული გაგება ჰქონდათ, ისინი საკმაოდ ფრთხილად და ყურადღებით ეპყრობოდნენ ღმერთის შესახებ საუბარს. დიდი რელიგიური ტრადიციების წარმომადგენლები ხელაღებით იმასაც კი არ ამბობდნენ, რომ ღმერთი არსებობს, ვინაიდან არსებობა ადამიანური აზროვნების კატეგორიაა, ხოლო ღმერთი გონებით მიუწვდომელი და ენით გამოუთქმელი მოცემულობაა. რელიგიური დისკურსის ამ უკანასკნელ მიმართულებას, არმსტრონგი ძველი რელიგიური აზროვნების მთავარ საყრდენად მოიაზრებს. ეს არის „ნეგატიური“ და „მისტიური“ თეოლოგიის ტრადიცია, რომელშიც ადამიანები აცნობიერებდნენ რა გონების შეზღუდულობასა და ენის დეფექტურობას, ღმერთის შესახებ არცოდნისა და უარყოფის გზით მსჯელობდნენ: „ღმერთის შემეცნებისადმი ნეგატიურ მიდგომას თეოლოგთა უმცირესობა როდი ამტკიცებდა. კაბადოკიელი მამები, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი, თომისტები, რაბინები, კაბალისტები, მაიმონიდელები, ალ-ღაზალი, იბნ-სინა და მულა სადრა - ყველანი ამ ტრადიციის მატარებელნი იყვნენ. მოდერნიზმამდე ეს ორთოდოქსულ პოზიციას წარმოადგენდა“ (გვ. 325).

მოდერნიზმმა, ერთი მხრივ, ღმერთის გააზრების წინარე ფორმები გარდაქმნა, მეორე მხრივ კი, რელიგიური აზროვნების თანამედროვე მიმართულებას დაუდო დასაბამი. მან ღმერთი გონებით საწვდომ მოცემულობად აქცია, ხოლო რელიგია თეორიულ დისციპლინად; საბოლოო ჯამში კი, „მითოსისა“ და „ლოგოსის“, „თქმულებისა“ და „რაციონალური გააზრების“ არასასურველი სინთეზი შექმნა. უწინ მოაზროვნეები აცნობიერებდნენ, რომ რელიგიური ენა არ არის წმინდა მეცნიერული მოცემულობა, და რომ ის არ აღწერს სამყაროს ფიზიკურ სტრუქტურასა, თუ ისტორიაში რეალურად მომხდარ მოვლენებს. მითოსური აზროვნების უმთავრესი ფუნქცია კაცობრიობისათვის მნიშვნელოვან და შორეულ მოვლენებზე თხრობაა, ხოლო რაციონალური მსჯელობა ფიზიკურ, დათვლად და გაზომვად მოცემულობებს მიემართება. პირველის მიზანი ცხოვრების საზრისის მინიჭებაა, ხოლო მეორის ემპირიული სიზუსტე. თანამედროვე რელიგია, როგორც ლოგოსისა და მითოსის არასასურველი სინთეზი „მეცნიერული რელიგიის“ იდეას ბადებს. მეცნიერული რელიგიის არსი ისაა, რომ მისთვის ღმერთი რაციონალურად შემეცნებად „ობიექტად“ იქცევა, ხოლო რელიგია თეორიულ დისციპლინად. შედეგად კი წარმოიქმნება თანამედროვეობის ორი მძლავრი მიმდინარეობა - ფუნდამენტალიზმი და ათეიზმი.

არმსტრონგს რელიგიის შესახებ ოცამდე ნაშრომი აქვს დაწერილი. ყველა მათგანი დიდი პოპულარობით, ინფორმირებულობითა და კვალიფიციურობით გამოირჩევა. ამათგან აღნიშვნის ღირსია „ღმერთის ისტორია“ (1993 წ.). დასახელებულ ნაშრომში მოთხრობილია ღმერთის იდეის განვითარების ისტორია ბიბლიური აბრაამიდან მეოცე საუკუნის დასასრულამდე. ავტორის აზრით, ღმერთის იდეამ ფორმა მისცა დასავლურ ცივილიზაციას, ახლა კი დროა ვიკითხოთ, თუ რა საზრისი აქვს მას დღეს. წიგნის მიხედვით, რელიგიური იდეები, რომლებიც არ იცვლებიან ავტომატურად გამოუსადეგარნი გახდებიან და იმისათვის, რათა ღმერთის ძველი იდეა თანამედროვეობასთან თავსებადი იყოს, აუცილებელია მისი გააზრება ისტორიულ კონტექსტში. არმსტრონგი ძირითადად მონოთეისტური ტრადიციის წიაღში მუშაობს, ამ ტრადიციის შესახებ დაწერილ ნაშრომთაგან კი აღსანიშნავია: „იერუსალიმი: ერთი ქალაქი, სამი სარწმუნოება“ (1996 წ.), „ისლამის მოკლე ისტორია“ (2000 წ.), „მუჰამედი წინასწარმეტყველის ბიოგრაფია“ (1991 წ.). მას, ასევე, აღმოსავლურ რელიგიურ ტრადიციებზეც აქვს ნაშრომები. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია 2010 წელს გამოცემული მისი ნაშრომი „თორმეტი საფეხური თანაგრძნობით ცხოვრებისათვის.“

არმსტრონგის აზრით, რელიგია პრაქტიკული ცხოვრების გზაა, რომელიც რთულ მოვლენებთან თავის გართმევაში, ცხოვრების საზრისის პოვნაში, ტრანსცენდენტურთან ურთიერთობაში, შინაგან განათლებასა და ეგოზე ორიენტირებულობის გადალახვაში გამოიხატება. მისი ცენტრალური ასპექტი თანაგრძნობაა: „თანაგრძნობის პრაქტიკა ყველა მსოფლიო რელიგიის ცენტრალური ასპექტია, თუმცა, ადამიანთა დიდმა ნაწილმა ამის შესახებ არაფერი იცის. ნაცვლად ამისა, რელიგია ასოცირებულია ძალადობასთან, არატოლერანტულობასთან და, ისე ჩანს, თითქოს დოგმატურ ანდა სექსუალურ ორთოდოქსიაზე უფროა ორიენტირებული. ადამიანებმა თანაგრძნობის მნიშვნელობაც არ იციან, მათი აზრით, თანაგრძნობა ვიღაცის მიმართ გამოხატული სიბრალულია, მაშინ როდესაც სიტყვის ბერძნულ-რომაული ძირი ნიშნავს იგრძნო სხვის კვალდაკვალ და გააცნობიერო, რომ ჩვენ ყველანი საზიარო ადამიანურ სირთულეებს ვაწყდებით... თანამედროვეობაში რელიგიამ უმთავრესი წვლილი უნდა შეიტანოს იმ საქმეში, რასაც დღევანდელი მიზანი ჰქვია: შევქმნათ გლობალური საზოგადოება, რომელშიც ყველა ადამიანი ორმხრივი პატივისცემით იცხოვრებს; სადაც ძალაუფლება საფრთხეს არ შეუქმნის სხვა სახელმწიფოებს და არ მოექცევა ისე, როგორც არ ისურვებს, რომ თავად ექცეოდნენ მას.“

პრემოდერნული ღმერთი

წინამდებარე წიგნში თხრობა საფრანგეთში არსებული ძვ. წ. XVIII-XV საუკუნეებით დათარიღებული ლასკოს მღვიმის მხატვრობით იწყება. არმსტრონგს მიაჩნია, რომ ხელოვნება და რელიგია ერთმანეთის პარალელურად განვითარდა. სხვადასხვა გეოგრაფიულ მიდამოებში ადამიანებმა საბოლოო რეალობის განცდა და გააზრება დაიწყეს. რელიგიის თავდაპირველი მიზანიც საბოლოო რეალობის, ბუნების განცდა იყო. საბოლოო რეალობა ეს არის ძალა რომელიც ყველაფერს აცოცხლებს, ამავდროულად ის ტრანსცენდენტალურია და გრძნობების მეშვეობით პირდაპირ არ მოგვეცემა - ის ტრანსცენდენტალური საიდუმლოება უფროა, ვიდრე პიროვნული ღმერთი.

ტრანსცენდენტალურობის გრძნობის გაღვივება რელიგიის განვითარების გზაა. თუმცა, პრემოდერნულ სამყაროში „რელიგიური დისკურსის მიზანს, პირდაპირი აზრით გაგება არ წარმოადგენდა. ტრანსცენდენტურ რეალობაზე საუბარი მხოლოდ სიმბოლური ტერმინებითაა შესაძლებელი“ (გვ. 15), სხვადასხვა ტრადიციაში საბოლოო რეალობას განსხვავებული სახელი ჰქონდა: ღმერთი, ნირვანა, ბრაჰმა, დაო; რელიგიური ჭეშმარიტება მისაწვდომი იყო მხოლოდ მაშინ, როდესაც ადამიანი თავს დააღწევდა ეგოიზმს, სიხარბესა და საკუთარ თავზე ორიენტირებულობას, საბოლოოდ კი რელიგია ადამიანებს სიძულვილის, სიხარბისა და მწუხარების გარეშე ცხოვრებაში ეხმარებოდა. „ინდურ, ჩინურ და შუამდინარეთის საგებში განსაზღვრული რელიგია პრაქტიკული აქტივობაა და არა რაციონალური, ის დისციპლინურ მუშაობას საჭიროებს და არა დოქტრინათა ერთობის რწმენას... საბოლოო რეალობა წარმოდგენილია არა ზებუნებრივ ყოფიერებად, არამედ სრულ ტრანსცენდენტურ რეალობად, რომელიც დოქტრინალური ფორმულირების მიღმაა. ასე რომ, რელიგიურმა დისკურსმა არ უნდა სცადოს მოგვცეს ღვთაებრივზე ცხადი ინფორმაცია, მან უნდა დააფასოს ენისა და შემეცნების შეზღუდვები“(გვ. 26).

არმსტრონგს ენისა და შემეცნების შეზღუდვების განცდა პრემოდერნული რელიგიის მთავარ მახასიათებლად მიაჩნია. რელიგიის პრემოდერნული კონცეფცია, ღმერთის როგორც საბოლოო რეალობის მთლიანად განსხვავებულობას აღიარებს. ამის გაცნობიერების მიუხედავად, ადამიანი ხვდება მის ტრაგიკულ დამოკიდებულებას და ტანსცენდენტურთან კავშირის დამყარებას ლამობს. სწორედ ამ ურთიერთობის პროცესში ყალიბდება ის რელიგიური აზროვნება, რომელიც ტრანსცენდენტურ ღმერთს ანუ საბოლოო რეალობას განსხვავებული სიმბოლოებითა და სურათ-ხატებით აღწერს; თავის მხრივ, რელიგიური სიმბოლიზმი ადამიანის გონებისათვის ნაცნობი ნიშნებისა და ტერმინების მეშვეობით გამოხატავს უცნობსა და საკრალურს. ამ პირობებში იქმნება მითიური აზროვნება, მისი მიზანია, რომ „თავი გავართვათ ადამიანისათვის დამახასიათებელ სირთულეებს“ (გვ. 28). მითიური აზროვნების შემდეგ მისი ფუნქცია, ერთი შეხედვით, არაფრის მთქმელი სამყაროსათვის საზრისის მინიჭებაა. ის მოგვითხრობს გონებისათვის მიუწვდომელ, შორეულ და მნიშვნელოვან მოვლენებზე.

არმსტრონგი აჩვენებს, რომ ყველა საკრალური ლიტერატურა სავსეა მითიური ელემენტებით. მაგალითად, ავიღოთ ძველი აღთქმის ნარატივი, გამორჩეულად კი დაბადების წიგნი, რომელსაც ასე დიდი მნიშვნელობა აქვს რელიგიური მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებისათვის. არმსტრონგი ძველი აღთქმის იუდაურ წიგნებს, შუამდინარული მითოლოგიის კონტექსტში წარმოაჩენს და მიანიშნებს, რომ „სამოთხის ისტორიის“ პირდაპირი აზრით გაგება არამართებულია. წმინდა წერილში და ტრადიციაში არსებული ისტორიები და თქმულებები პირდაპირ არ უნდა იქნას გაგებული. დღეს თანამედროვე დასავლური საზოგადოებები ლოგოსით, ანუ რაციონალიზმით მოქმედებენ; აქედან გამომდინარე, მიჩნეულია, რომ ბიბლია ისეთივე ზუსტ ინფორმაციას გვაძლევს რეალობაზე, როგორსაც ისტორიული დოკუმენტები და სამეცნიერო კვლევები; „მოდერნის ეპოქამდე იუდეველები და ქრისტიანები აცხადებდნენ, რომ ბიბლიის ამ კუთხით კითხვა არ არის შესაძლებელი და სასურველი; ის არ გვაძლევს ერთ ორთოდოქსულ ხედვას და მუდმივად საჭიროებს ახლებურ ინტერპრეტაციას“ (გვ. 28). თანამედროვე რაციონალიზმისაგან განსხვავებით, „მათი უმთავრესი ფუნქცია თხრობაა და არა შემეცნება; მონოთეისტური ტრადიციისათვის დღეს ასე მნიშვნელოვან შესაქმის დოქტრინას, ადრეულ ეტაპზე, უფრო ნაკლები ყურადღება და მნიშვნელობა ენიჭებოდა.“ (გვ. 32).

საკრალური ტექსტების გააზრების პრობლემას იუდაიზმი, ქრისტიანობა და ისლამი ადრეულ ეტაპზევე წააწყდა. მთავარი გამოწვევა მდგომარეობდა იმაში, თუ როგორ უნდა წაკითხულიყო წმინდა წერილი, როგორ უნდა გაგებულიყო მასში არსებული ის პასაჟები, რომლებშიც ღმერთი დადის, ბრაზდება, ნანობს და ადამიანისათვის ნაცნობ სხვა ქმედებებსა და ემოციებს გამოხატავს. თანამედროვე ფუნდამენტალიზმისაგან განსხვავებით, მონოთეისტური რელიგიის დიდი წარმომადგენლები წმინდა წერილს რამდენიმე აზრით კითხულობდნენ. კერძოდ, პირდაპირი გზით (ისტორიული), მორალური გზით (შეგონება), სულიერი გზით (სიბრძნე) და, ბოლოს, მისტიური (უცხოობა) გზით.

პრემოდერნულისაგან განსხვავებით, თანამედროვე სამყაროში წმინდა წერილის კითხვის პირდაპირი გზაა ყველაზე გავრცელებული და პოპულარული. ამის შედეგად სულ უფრო და უფრო ნაკლები ყურადღება ეთმობა რელიგიის გამოუთქმელ და უცნობ განზომილებას. ამის პარალელურად, მთელი აქცენტი „ჭეშმარიტ დებულებებსა“ და მის თეორიულ შინაარსზე გადადის. აქედან გამომდინარე, რელიგიური აღმსარებლობა კონკრეტული დოქტრინის აღიარებასა და თეორიულ რწმენათა თანხმობაში გამოიხატება. თუმცა, არმსტრონგი მიანიშნებს, რომ სარწმუნეობა, არ შეიძლება გაგებულ იქნეს, როგორც კონკრეტული დებულებების რწმენა, ის ერთგვარი ნდობაა, რომელიც რელიგიურ ცხოვრებაში მონაწილეობით გამოიხატება. სარწმუნოების ძველი ბერძნული შესატყვისი (Πίστις) და მისი ლათინურ ეკვივალენტი fides ნიშნავს „ნდობას. ლოიალურობასა და ჩართულობას... ქრისტეს არ მოუთხოვნია ადამიანებს მისი ღვთაებრივობა ერწმუნათ, იგი მათ არჩევანის გაკეთებას მოუწოდებდა“ (გვ. 87). მაგრამ მე-17-ე საუკუნიდან სარწმუნოებამ საზრისი შეიცვალა და ინტელექტუალური ცოდნის ფორმა მიიღო, თუმცა, პრემოდერნულ აზროვნებაში ის „პრაქტიკული ცოდნისა და გადაწყვეტილების სფერო იყო და მცირედი რამ ჰქონდა საერთო აზროვნებასა და თეორიულ გააზრებასთან“ (გვ. 102).

არმსტრონგის ნაშრომში ასევე განხილულია პრემოდერნული მონოთეისტური რელიგიის რამდენიმე გამორჩეული წარმომადგენელი. მათგან განსაკუთრებით გამოყოფილია ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის თეოლოგიური ნაშრომები. მე-5-ე საუკუნეში მოღვაწე ავტორის შრომათა კრებული, რომელიც დიონისე არეოპაგელის სახელითაა დაწერილი, ნეგატიური თეოლოგიის განვითარების ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს, მასში წარმოდგენილი თეოლოგია მუდმივად გვახსენებს რელიგიური ჭეშმარიტების პირდაპირი აზრით გაგების სიმწირესა და არასრულყოფილებას. ამის კარგი მაგალითი სამების დოქტრინაა, რომლის მიხედვითაც ერთი ღმერთი სამპიროვნულია. ბუნებრივია, რომ სამების დოქტრინის, მათემატიკური თუ ლოგიკური აზრით გაგება თვით-წინააღმდეგობრივი ძალისხმევაა; სწორედ ამ პრაქტიკის საპირისპირო მიმართულებას წარმოადგენს ნეგატიური თეოლოგია. ნეგატიური თეოლოგიის თანახმად, გონება და ენა ვერ წვდება და ვერ გამოხატავს ღმერთის ბუნებას, ის მხოლოდ მიანიშნებს მასზე: „ღმერთი უსახელოა და ამავდროულად მრავალი სახელი აქვს. ღმერთი გონებით საწვდომი უნდა იყოს, თუმცა უცნობია... თანდათანობით ვაცნობიერებთ, რომ თვით ყველაზე დიად მოვლენებსაც კი, რომელთაც ღმერთთან მიმართებით ვიყენებთ არასწორი მიმართულებით მივყავართ“. (გვ. 124).

ნეგატიური თეოლოგია ქრისტიანობის ექსკლუზივს არ წამოადგენდა; ის ცენტრალური მნიშვნელობისა იყო იუდაიზმისა და ისლამისათვის. იგივე უნდა ითქვას არადასავალური რელიგიური ტრადიციების, ინდუიზმისა და ბუდიზმის შესახებ. რელიგიური სიმბოლიზმი და რელიგია, როგორც პრაქტიკა, პრემოდერნული რელიგიის ქვაკუთხედს წარმოადგენს; სწორედ ამ პირობებში ჩაისახა და განვითარდა ნეგატიური თეოლოგია, ის ტრადიცია, რომლისთვისაც „გამოუთქმელობა“ რელიგიურობის მთავარი მახასიათებელია. „აპოფატიკური (ნაგატიური) მეთოდი ცენტრალური მომენტი იყოს იმისათვის, თუ როგორ გაზიარებდნენ წამყვანი რელიგიური მოაზროვნეები რელიგიურ ჭეშმარიტებას და როგორ ქმნიდნენ ღვთისმსახურების გზას იმისათვის, რომ ღმერთზე ეფიქრათ“ (გვ. 129).

მოდერნული ღმერთი

არმსტრონგის თანახმად, პრემოდერნული ღმერთისაგან განსხვავებით, გონებით წვდომა, რელიგიის მოდერნული კონცეფციის მთავარი დამახასიათებელი ნიშანია. მსგავსი მოცემულობის პირობებში რელიგია თეორიულ დისციპლინად იქცევა, ხოლო სარწმუნოება რაციონალურ დებულებათა ერთობად, რის შედეგად რელიგიურ სიმბოლიზმს რაციონალიზმი ანაცვლებს. მოდერნიზმი, თავისი არსით, დიდი ნაბიჯი იყო მეცნიერული ცოდნის განვითარების გზაზე, თუმცა, მან რელიგიის მომავალიც მნიშვნელოვნად შეცვალა. უწინ რელიგიასა და მეცნიერებას შორის კონფლიქტი არ არსებობდა, ვინაიდან ადამიანები წარმატებულად მიჯნავდნენ თქმულებასა და ცოდნას, მნიშვნელოვან და დათვლად მოვლენებს.

რელიგიისა და მეცნიერების თანაარსებობის წარმატებულ მოდელად არმსტრონგი ძველ ბერძნულ კულტურას მიიჩნევს. მართალია, რომ ამ კულტურაში ღმერთის შესახებ საუბარმა რაციონალური მსჯელობის ფორმა მიიღო, თუმცა ის არ უარყოფდა არცოდნის მნიშვნელობას. ადამიანის ინტელექტი ყოველთვის ასოცირდებოდა ღვთაებრივ და უკვდავ ბუნებასთან, ხოლო ცხოვრების უმნიშვნელოვანეს გზად შემეცნებითი ცხოვრება მოიაზრებოდა. მითოსის რელიგია, ისევე, როგორც ნებისმიერი რელიგიური დისკურსი, დისციპლინური წვრთნის პირობებში გაიაზრებოდა: „ძველი საბერძნეთის რაციონალიზმი რელიგიას არ ეწინააღმდეგებოდა. რწმენის ტრადიციებმა ის დამოუკიდებელი პრინციპები განავითარეს, რომლებიც რელიგიური სისტემების გზამკვლევებია“ (გვ. 74).

მეცნიერების თანამედროვე ტრადიცია ბერძნული აზროვნების მემკვიდრეა, მაგრამ ისტორიული მსვლელობის მანძილზე მოხდა ისე, რომ ლოგოსი და მითოსი, რელიგიური პრაქტიკა და თეორიული შემეცნება ერთმანეთთან გაიგივდა და, საბოლოო ჯამში, მივიღეთ „მეცნიერული რელიგიის“ ის მოდელი, რომელშიც ღმერთი სხვა საგანთა მსგავსად რაციონალურად შეიმეცნება. ამ მოცემულობის პირობებში, სულ უფრო და უფრო დაიკარგა ღმერთის, როგორც ტრანსცენდენტური და გონებით მიუწვდომელი არსების კონცეფცია. ამის ნაცვლად კი, წინა პლანზე წამოვიდა რაციონალური მსჯელობა, რომელმაც უნდა ახსნას და დაასაბუთოს ღმერთის ბუნება. „მეცნიერული რელიგიის“ განვითარებას ნეგატიური თეოლოგიისა და რელიგიის მისტიური განზომილების დაკარგვა მოჰყვა. მეცნიერულმა სამყარომ ბუნების კანონების ახალი კონცეფცია შემოგვთავაზა. ამ კონცეფციის თანახმად, ბუნებრივ ქმედებათა მიღმა არაპიროვნული კანონებია და არა სულიერი ძალები. XVI საუკუნიდან მოყოლებული, სულ უფრო და უფრო პოპულარული გახდა სამყაროს, როგორც კანონმორჩილი მექანიზმის მეტაფორა. ამავე პერიოდში დაიბადა გონების რელიგიაც, რომელმაც უარი უთხრა ტრადიციებს, ჩვევებსა და ეკლესიას როგორც ინსტიტუციას: „ევროპელმა ქრისტიანებმა დეიზმის საკუთარი ვერსიის განავითარება დაიწყეს...მათთვის მეცნიერული რაციონალიზმი ჭეშმარიტების ერთადერთ გზას წარმოადგენდა, ისინი ეძებდნენ იმ რაციონალურ უეჭველობას, რომელიც, იუდეველი, ქრისტიანი და მუსლიმი ფილოსოფოსების აზრით, სარწმუნოებასთან მიმართებით შეუძლებელი იყო“ (გვ. 189).

არმსტრონგის მტკიცებით, მოდერნიზმში განვითარებულ „მეცნიერულ რელიგიას“ თან ახლავს მთელი რიგი არასასურველი შედეგები. კერძოდ, ღმერთის შემეცნება გონებით საწვდომ და ენით გამოთქმად მოცემულობად იქცევა, ხოლო რელიგიურ სიმბოლიზმს რელიგიური ჭეშმარიტების პირდაპირი აზრით გაგება ანაცვლებს: „ღმერთის მეცნიერულ ახსნა-განმარტებებამდე დაყვანით XVII საუკუნის მეცნიერებმა და თეოლოგებმა, ღმერთი კერპად, უბრალო ადამიანურ პროექტად აქციეს. ბასილი დიდი, ნეტარი ავგუსტინე და თომა აქვინელი ამტკიცებდნენ, რომ ბუნებრივი სამყარო ღმერთზე არაფერს გვეუბნება, ხოლო ნიუტონი, ბენტლი და კლარკი მიიჩნევდნენ, რომ ბუნებას შეუძლია გვითხრას ყველაფერი ის, რაც საჭიროა, რომ ღვთაებრიობის შესახებ ვიცოდეთ. ღმერთი აღარ წარმოადგენდა იმ ტრანსცენდენტალურობას, რომელიც ენისა და კონცეპტუალიზაციის მიღმაა“ (გვ. 208).

დეიზმის თანახმად, სამყაროს ჰარმონიული სტრუქტურა და მუშაობა სავსებით საკმარისია საიმისოდ რომ მის მიღმა, ღმერთი როგორც არაპიროვნული კანონების ავტორი და როგორც ფიზიკურ მიზეზ-შედეგობრიობათა პირველმიზეზი განვჭვრიტოთ. ღმერთმა, როგორც გონიერმა მესაათემ, ბრძნულად მოაწყო სამყარო, როგორც დიდი მექანიზმი და მის გააზრებამდე რელიგიური ინტიტუციებისა და პრაქტიკების ნაცვლად მეცნიერება მიგვიძღვება, ანუ ის საქმიანობა, რომელიც ღმერთის მიერ შექმნილ მექანიზმს შეისწავლის. აქედან გამომდინარე, არ არსებობს ეკლესიისა და რელიგიური ინსტიტუციების არსებობის აუცილებლობა და მეცნიერება ღმერთის ტრადიციულ კონცეპტს, მისი რაციონალური ალტერნატივით ანაცვლებს: „განმანათლებელმა ფილოსოფოსებმა განავითარეს თეიზმის ახალი ნაირსახეობა, რომელიც მთლიანად გონებასა და ნიუტონისეულ მეცნიერებას ეფუძნებოდა“ (გვ. 211). სამყაროში, რომელშიც მოვლენები კანონებით იმართება, ღმერთის მისტიური განზომილება უჩინარდება.

განმანათლებელთა მეორე ნაწილმა უარი თქვა რელიგიის ტრადიციულ და მეცნიერულ კონფეფციაზე. ისტორიის ამ მონაკვეთიდან სულ უფრო და უფრო მძლავრი ხდება ორი ახალი ინტელექტუალური მიმართულების, ათეიზმისა და ფუნდამენტალიზმის გავითარება. ერთი მხრივ, ათეიზმი ეს არის რწმენა იმისა, რომ სამყაროს წესრიგში ღმერთის, როგორც პირველმიზეზისა და კანონთა ავტორის ადგილი არ არის, ხოლო ფუნდამენტალიზმი კი რელიგიის ფორმაა, რომელიც მეცნიერებასთან კონკურენციის გზით ცდილობს რელიგიური ჭეშმარიტების დასაბუთებასა და გამართლებას. არმსტრონგს მიაჩნია, რომ ფუნდამენტალიზმი საკუთრივ მოდერნული წარმონაქმნია და ის პრემოდერნული რელიგიისათვის უცხო მოვლენას წარმოადგენდა. ამ მოცემულობის პირობებში არნახულად გაიზარდა ბუნებითი თეოლოგიის მნიშვნელობა და ის ყველაზე მნიშვნელოვან მიმდინარეობად იქცა. ფუნდამენტალისტები „წმინდა წერილს პირდაპირი აზრით კითხულობენ, ისინი ფიქრობდნენ, რომ რელიგიური ენა ერთაზროვანი, ნათელი და გამჭვირვალე უნდა ყოფილიყო.“ (გვ. 238).

მეორე მხრივ, XVIII-XIX საუკუნეებიდან მოყოლებული, ათეიზმი სულ უფრო და უფრო მზარდი ტენდენცია გახდა. ათეიზმის წარმომადგენელთა მტკიცებით, მეცნიერული და რელიგიური ჭეშმარიტება, ორი არათავსებადი და ურთიერთდაპირისპირებული მოცემულობაა. მისი კლასიკური წარმომადგენლები და ოცდამეერთე საუკუნეში მოღვაწე ე.წ. „ახალი ათეისტები“ რელიგიის მოდერნული პროექტის კრიტიკიდან ამოდიან და მიიჩნევენ, რომ რელიგიურ დოქტრინებში წარმოდგენილი დებულებები და წმინდა წერილში მოცემული ისტორიები არათავსებადია გონიერებასა და მეცნიერებასთან. მეორე მხრივ, ფუნედემტალიზმი ცდილობს, რომ საკუთარი დღის წესრიგი ამ ურთიერთდაპირისპირებული მოცემულობის ფონზე დააკანონოს.

ფუნდამენტალიზმი და ათეიზმი, რელიგიის მოდერნიული კონცეფციის ბუნებრივი და არასასურველი შედეგია. ფუნდამენტალისტებს რელიგიურ დისკურსში არსებული დებულებები პირდაპირი აზრით ესმით, მათთვის საკრალური ლიტერატურა არა მხოლოდ რელიგიურ თემატიკას ეხება, არამედ მეცნიერულ ჭეშმარიტებასა და პოლიტიკურ ავტორიტეტსაც. ფუნდამენტალისტებს სჯერათ, რომ რელიგიური რწმენები და სწავლებები ის ეპისტემოლოგიური სისტემაა, რომლებიც უნდა დაფუძნდეს და განიმარტოს რაციონალურად. თავის მხრივ, ათეისტები სრულიად ლოგიკურად და ბუნებრივად აკრიტიკებენ რელიგიის ფუნდამენტალურ კონცეფციას, თუმცა, არმსტრონგის ნაშრომი „არგუმენტი ღმერთის სასარგებლოდ“ ფუნდამენტალიზმისა და ათეიზმის ალტერნატივას გვთავაზობს. ამ ნაშრომის თანახმად, ათეიზმი იმის შედეგია, რომ ადამიანები რელიგიას მეცნიერული კრიტერიუმებით ზომავენ, ხოლო ფუნდამენტალიზმი ერთგვარ თავდაცვის ინსტიქტს წარმოადგენს, რომელიც განადგურების შიშს უკავშირდება. ამ ორი თანამედროვე მიმართულების მიღმა არმსტრონგი რელიგიას წარმოაჩენს, როგორც პრაქტიკულ დისციპლინას, ის „გონებისა და გულის ახალი შესაძლებლობების აღმოჩენაში გვეხმარება... სხვა პრაქტიკული ცოდნების მსგავსად, რელიგია გამძლეობას, შრომასა და დისციპლინას მოითხოვს“ (გვ. 13). რელიგია პრაქტიკულ ქმედებებზეა ორიენტირებული აქტივობაა და, საბოლოოდ, ყველა რელიგიური აზროვნება „სიჩუმის“ მისტიურ განზომილებაში სრულდება.

პოსტმოდერნული ღმერთი

XX საუკუნე მეცნიერული აღმოჩენების ახალი ტალღით დაიწყო. აინშტაინის ფარდობითობის თეორიამ და კვანტური ფიზიკის განვითარებამ რეალობის იქამდე უხილავ მახასიათებლებს მოჰფინა შუქი და ტექნოლოგიური გამოგონებების ახალი შესაძლებლობები წარმოშვა. ამის მიუხედავად, XX საუკუნე ადამიანთა მიერ ჩადენილ სისასტიკესთან და ბოროტებასთან უფრო ასოცირდება, ვიდრე მეცნიერულ პროგრესთან. ამ ეპოქაში გამორჩეულად კი მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ კვლავ თავი იჩინა თეოდიციის ძველმა პრობლემამ. რატომ უშვებს ყოველისშემძლე, ყოვლისმცოდნე და კეთილი შემოქმედი ადამიანთა ტანჯვას? თეოდიციის პრობლემა სერიოზულ გამოწვევას წარმოადგენს რელიგიური აზროვნებისათვის. თუმცა, არმსტრონგი მიანიშნებს, რომ საკითხის ასე დასმა ღმერთის განსაზღვრების მოდერნული კონცეფციისგან და მისი ანთროპოცენტრისტული გაგებისგან წარმოიშობა. სწორედ ეს არის იმის მიზეზი, რომ პოსტ-განმანათლებურ ეპოქაში განვითარებულ რელიგიურ აზროვნებას პრემოდერნული შტრიხები ახასიათებს.

არმსტრონგის მტკიცებით, პოსტმოდერნული ღმერთი პრემოდერნულ ანუ უცნობ ღმერთთან უფრო ახლოს დგას, ვიდრე მოდერნიზმის ღმერთისა და რელიგიის მოდერნულ კონცეფციასთან; ყოველივე ამას რამდენიმე მიზეზი გააჩნია: ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი კი რაციონალიზმის მოდერნიზებული გაგების გადახედვა და ხელახლა გააზრებაა. პოსტმოდერნიზმმა თეორიასა და პრაქტიკას შორის არსებული ძველი კლიშეები უკუაგდო და შემეცნების პრაქტიკულ ასპექტებზე გაამახვილა ყურადღება. ამავდროულად, პოსტმოდერნიზმმა კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენა „სუბიექტური ცრურწმენებისაგან“ თავისუფალი რეალობის იდეა და ეს უკანასკნელი კულტურულ საზრისთა ერთობად წარმოაჩინა. საბოლოოდ კი ისე მოხდა, რომ პოსტმოდერნიზმის ახალმა მიმართულებამ წინ წამოწია შემეცნების ისტორიული ბუნება და სოციალურ კონსტრუქტივიზმზე გააკეთა დიდი აქცენტი.

არმსტრონგს სურს აჩვენოს, რომ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ სხვადასხვა სფეროში მოღვაწე თეოლოგებმა თუ ფილოსოფოსებმა ღმერთის ხელახალი გააზრება დაიწყეს და რელიგიური დებულებების პირდაპირი აზრით გაგების პრაქტიკაზე უარი თქვეს. პოსტმოდერნიზმი უარყოფს დამკვირვებლისაგან თავისუფალი რეალობის იდეას, ამასთანავე, აკრიტიკებს მეცნიერებისა და რელიგიის მოდერნულ კონცეფციას. ამ მხრივ, თანამედროვე სამყაროში არსებული ფუნდამენტალიზმი და ათეიზმი, მოდერნისტული აზროვნების სფეროში რჩება. არმსტრონგი მიიჩნევს, რომ სწორედ ამ მოდერნული პროექტის გადალახვით გადაიჭრება ფუნდამენტალიზმისა და ათეიზმის თანამედროვე პრობლემა. იგივე უნდა ითქვას ღმერთის შესახებ საჯარო თუ აკადემიურ სივრცეში არსებულ იმ თანამედროვე დისკურსებზე, რომლებიც გამორჩეულად „განუვითარებელი და პრიმიტიულიც კია.“

იმ შემთხვევაში, თუ მოდერნიზმში არსებული ღმერთის იდეა მეცნიერულ ჰიპოთეზასთან გაიგივდა, პოსტმოდერნიზმი შეიძლება გავიგოთ როგორც რელიგიური სიმბოლოზმის ხელახალი აღმავლობა. მოდერნიზმისაგან განსხვავებით, პოსტმოდერნიზმში რელიგია აღარ არის წარმოდგენილი რაციონალურ სისტემად, თავად არმსტრონგის სიტყვებით რომ ვთქვათ: „XX საუკუნის შემდეგ, თეოლოგებმა და ფილოსოფოსებმა ღმერთის იდეის გააზრება დაიწყეს და ცდილობდნენ, რომ ის გაემიჯნათ აზროვნების იმ პირდაპირი ფორმისაგან, რომელმაც რელიგიური აზროვნება შეუძლებელი გახადა. ხშირად ისინი ამ პროცესში ხელახლა ავითარებდნენ ღვთაებრივობის შესახებ აზროვნებისა და მეტყველების პრემოდერნულ გზებს... როგორც უკვე ვნახეთ ადრეული მოდერნული პერიოდიდან მოყოლებული ღმერთის იდეა მეცნიერულ ჰიპოთეზასთან გაიგივდა და ღმერთი სამყაროს ახსნა-განმარტების საბოლოო წყაროდ იქცა. გამოუთქმელის სიმბოლიზების ნაცვლად, ღმერთი იქცა უბრალო ღვთაებად, ქვემდგომ ღმერთად, რომელიც კოსმოსის ნაწილია და თან ზუსტი ფუნქცია, ადგილმდებაროება აქვს“ (გვ. 279-321).

არმსტონგის წინამდებარე წიგნის თანამხად, პოსტმოდერნული პერსპექტივა კარგად გვაჩვენებს იმ მოდერნული რელიგიური პროექტის მცდარობას, რომელიც ფუნდამენტალიზმისა და ათეიზმის თანამედროვე კონდიციით სრულდება. არმსტრონგი მიანიშნებს, რომ რელიგია პრაქტიკული დისციპლინაა. მისი საზრისი იქმნება სულიერი ვარჯიშიდან და მიძღვნის ცხოვრების წესიდან და არა რაციონალური სპეკულაციებიდან. პრაქტიკების გარეშე შეუძლებელია რელიგიური მოძღვრებების გააზრება: „რელიგიას არასოდეს ჰქონია განზრახვა პასუხი გაეცა იმ კითხვებისათვის, რომლებიც ადამიანის გონების სფეროშია. ეს როლი ყოველთვის ლოგოსს ეკუთვნოდა. რელიგიის მიზანი ახლოს დგას ხელოვნებასთან, ის გვეხმარება შემოქმედებითად, მშვიდობიანად და სიხარულით ვიცხოვროთ, იმ რეალობებთან ერთად, რომელთაც ადვილი ახსნა-განმარტება და გადაჭრის გზა არ გააჩნიათ“ (გვ. 318).

თუკი ამ კუთხით ვიმსჯელებთ, პოსტმოდერული რელიგია ძველი რელიგიის ხელახალი აღმოჩენაა; იმ მიზნების, დამოკიდებულებების და იდეალების წინ წამოწევაა, რომლებიც მოდერნულ პერიოდამდე რელიგიის ცენტრალურ ელემენტებს წარმოადგენდნენ. პოსტმოდერნული აზროვნება აცნობიერებს, რომ ღმერთი არ შეიძლება ადეკვატურად იყოს გამოხატული თეორიულ სისტემებში, ვინაიდან ის „სიტყვებისა და კონცეპტების მიღმაა.“ არმსტრონგის აზრით, ახლა კარგი დროა საიმისოდ, რომ დავუბრუნდეთ თეოლოგიას, რომელიც სიჩუმითა და არცოდნით სრულდება. „მრავალი რამ უნდა ვისწავლოთ რელიგიის შესახებ არსებული აზროვნების ძველი გზებისაგან“, რაც წარსულის გაკერპების გარეშე უნდა მოხდეს.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, არმსტონგის წინამდებარე ნაშრომის უმთავრესი მიზანი „ახალი სიტყვის თქმა“, რელიგიური აზროვნების ძველი ფორმების ხელახალი წარმოჩენა და რელიგიური აზროვნების „გამრუდებული“ გზის ხელახლა გააზრებაა. არმსტრონგს ძველ ნეგატიურ თეოლოგიასთან და ღმერთის მისტიურ განცდასთან დაბრუნება უფრო დამაიმედებელ მიზნად ეჩვენება, ვიდრე თანამედროვე ფუნდამენტალიზმი და ათეიზმი. „დუმილის თეოლოგია“ ადამიანის გონების ლიმიტსა და ენის დეფექტურობას აღიარებს, რაც, ამასთანავე, ღმერთის სრულიად განსხვავებულ ბუნებას და სუბიექტური გამოცდილების მნიშვნელობას აღნიშნავს: „ღმერთს წარმოსახვითი გზით უნდა მივუდგეთ და რელიგია ხელოვნების ფორმად უნდა გავიაზროთ... ის გვეხმარება გამოვხატოთ ძლიერი, თუმცა უხილავი ძალის გრძნობა, რომელიც ჩვენს გარშემოა.“

კარენ არმსტრონგი ზემოთ განხილულ ნაშრომში მოთხრობილი ღმერთის იდეის ქრონიკები და რელიგიური აზროვნების ზოგადი ისტორია პირველყოფილი საზოგადოებების რელიგიური გააზრებებით იწყება და თანამედროვე რელიგიური თეორიებითა და კონცეფციებით სრულდება. რელიგიური აზროვნების ისტორიის დინამიკური განვითარების გადმოცემით, ავტორს იმის ჩვენება სურს, რომ ტრანსცენდენტური ღმერთის გააზრება ყოველთვის მიწიერ პერსპექტივაში ხდება, რომ რელიგია აქტივობის იმგვარი პროექტია, რომელიც ისტორიულ გააზრებასა და გადაფასებას ექვემდებარება. ისტორიული პერსპექტივიდან თუ ვიმსჯელებთ, თანამედროვე სამყაროში მცხოვრები ადამიანების რელიგიური აზროვნება „მეცნიერული მიდგომითაა“ დამახინჯებული. სწორედ ამ მოცემულობის გადალახვა მიაჩნია არმსტრონგს უფრო „განვითარებულ“ რელიგიასთან მისვლისა თუ დაბრუნების წინაპირობად.