ჩარლზ ტეილორის „სეკულარული ეპოქა“

11.04.2020

Charles Taylor, A Secular Age, The Belknap Press of Harvard University Press, 1st edition, 2007. 896 pp. ISBN 0-674026-76-4

კანადელი ფილოსოფოსის ჩარლზ ტელორის (დ. 1931 წ.) მონუმენტური ნაშრომი „სეკულარული ეპოქა“ დასავლური საქრისტიანოს სულიერი ცვლილებისა და ტრანსფორმაციის ხანგრძლივ და დეტალურ ისტორიას მოგვითხრობს. წიგნის შინაარსობრივი და ტექსტუალური მოცულობიდან გამომდინარე გაზვიადებული არ იქნება ითქვას, რომ „სეკულარული ეპოქა“ რამდენიმე დამოუკიდებელი ინტერდისციპლინური ნაშრომის ერთობა უფროა, ვიდრე სწორხაზოვანი სტრუქტურის მქონე ნარატივი. მისი შექმნის ისტორია იწყება 1999 წელს, შოტლანდიის დედაქალაქ ედინბურგში, „ჯიფორდის ლექციების“ ფარგლებში წაკითხული სემინარებით „სეკულარულ ეპოქაში ცხოვრება.“ ყოველივე ამან საბოლოო სახე 2007 წელს მიიღო და ჰარვარდის უნივერსიტეტის გამომცემლობის მიერ დაიბეჭდა შემდეგი სათაურით: „სეკულარული ეპოქა.“

შოტლანდიელი იურისტისა და მოსამართლის ადამ ჯიფორდის (1820-1887 წწ) მიერ 1887 წელს „ჯიფორდის ლექციათა“ სახელით დაფუძნებული პროექტის მიზანია „ხელი შეუწყოს და განავრცოს ბუნებითი თეოლოგიის კვლევა.“ სხვადასხვა დროს ჯიფორდის ლექციებში მონაწილეობდნენ თეისტი და ათეისტი მოაზროვნეები: ფილოსოფოსები, თეოლოგები, ფსიქოლოგები, საბუნებისმეტყველო და სოციალურ მეცნიერებების სახელგანთქმული წარმომადგენლები. ტეილორის ნაშრომს გამორჩეული ადგილი უჭირავს „ნატურალური თეოლოგიის“ კვლევის განვრცობასა და ხელშეწყობის საქმეში. „სეკულარული ეპოქის“ უმთავრესი საკვლევი საკითხი, თანამედროვე ეპოქის დასავლურ სამყაროში მცხოვრები ადამიანებისა და ტრანსცენდენტური ღმერთის ურთიერთმიმართებას საკითხი, თავად ავტორის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „რელიგიური რწმენის ბედისწერაა.“ წიგნში წარმოდგენილი სხვადასხვა თემატიკაც სწორედ რომ იმ ერთი ცენტრალური საკითხის გარშემო ერთიანდება, რომელიც რელიგიის თანამედროვე სტატუსსა და მის ინტერპრეტაციებს ეხება.

„როგორ მოხდა, რომ დღეს, ოცდამეერთე საუკუნის დასაწყისში, ღმერთის რწმენა სირთულეს წარმოადგენს, მაშინ როდესაც 500 წლის წინ შეუძლებელი იყო არ გერწმუნა იგი?“ ასე ჟღერს ნაშრომის შესავალი და უმთავრესი შეკითხვა. ყველაზე ზოგადი და ძირითადი პასუხის თანახმად, მოხდა ისე, რომ ღმერთის იდეა, რომელიც დასავლური საქრისტიანოს „სინდისში, სოციალურ წყობასა და კოსმოსში იყო“ გაბატონებული,  ჩაანაცვლა ექსკლუზიურმა ჰუმანიზმმა, რის შედეგადაც ახალი იდენტობა, სოციალური წარმოსახვები და პრაქტიკები წარმოიშვა. ახალ რეალობაში აღარ არსებობს ტრანსცენდენტური ღმერთის უეჭველობის განცდა, ისევე როგორც ადამიანური სრულყოფის მიღმიერი მიზნები. ამის კვალდაკვალ გარდაიქმნა რეალობის შემეცნების მთლიანი კონტექსტი, ანუ სამყაროს უზოგადესი აღქმის საზიარო გაგება. ის, რაც უწინ უცვლელ დროსთან, იერარქიულ კიბესთან  და ტრანსცენდენტალურ რეალობასთან იყო ბმაში, დღეს იმანენტურ წესრიგთან, მსვლელობის საფეხუროვან პროცესთან და მარდისობისაგან გამიჯნულ ყოფით დროსთან ასოცირდება. აქედან გამომდინარე, ტეილორის მიერ მოთხრობილი „რწმენის ბედისწერის“ ისტორიის მთავარი ხაზი, ინდივიდისა და სამყაროს გააზრების ტრანსფორმაციასთან შეიძლება დავაკავშიროთ.

დასავლური კულტურის მოდერნული პერიოდის ინტელექტუალური და მორალური იდენტობის ისტორიის კვლევა, ტეილორის მთელ ფილოსოფიას ლაიტმოტივად გასდევს. მის ინტელექტუალურ განვითარებაში დიდი როლი ითამაშა კონტინენტურმა ფილოსოფიამ და მისმა დიდმა წარმომადგენლებმა: გეორგ ვილჰელმ ფრიდრიხ ჰეგელმა (1770-1831 წწ.), მარტინ ჰიაიდეგერმა (1889-1976 წწ.) და მორის მერლო-პონტიმ (1908-1961 წწ.). ტეილორის შრომათა დიდი ნაწილი ჰერმენევტიკულ მეთოდოლოგიას ეფუძნება და აზრის განვითარების „კულტურულ გენეტიკას“ იკვლევს. მიუხედავად ამისა, იგი კარგად არის განსწავლული ანგლო-ამერიკული ფილოსოფიისათვის დამახასიათებელ კვლევის მეთოდოლოგიაშიც და მოაზროვნეთა იმ მცირე კატეგორიას ეკუთვნის, რომლებიც თანაბრად კარგად ფლობენ ორივე სკოლისათვის დამახასიათებელ ისტორიული და არაისტორული მსჯელობის უნარ-ჩვევებს. ტეილორის აკადემიური ინტერესები მოიცავს სოციალური მეცნიერებებისა და ფილოსოფიის მრავალ შტოს: პოლიტიკურ ფილოსოფიას, სოციალურ ფილოსოფიას, შემეცნების თეორიას და ინტელექტუალურ ისტორიას. მისი ადრეული შრომები დაკავშირებულია ნატურალიზმის და ბიჰევიორისტული ფსიქოლოგიის კრიტიკასთან. ამ კრიტიკის თანახმად, ქცევის ნატურალისტური და ბიჰევიორისტული მიდგომა, უგულებელყოფს ერთ მნიშვნელოვან ადამიანურ ასპექტს, კერძოდ თვით-ინტერპრეტაციის და თვით-გააზრების ძალას, ამ უკანასკნელის მახასიათებლებზე მითითების გარეშე კი ქცევის ადეკვატური გააზრება შეუძლებელია. ტეილორმა აკადემიურ სივრცეში ავტორიტეტი და აღიარება 1965 წელს გამოსული წიგნის წყალობით მოიპოვა, რომელსაც ეწოდება „ჰეგელი“. ეს წიგნი ინგლისურენოვან სამყაროში ჰეგელის კვლევის მიმართ განახლებული ინტერესის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი წინაპირობაა. ტეილორის ფილოსოფიის არსებითად ახალ საფეხურს წარმოადგენს 1989 წელს გამოსული ნაშრომი „ინდივიდის იდენტობის წყაროები“, რომელშიც მოთხრობილია დასავლური იდენტობის გამოძერწვისა და ფორმირების მოდერნული ისტორია. „სეკულარული ეპოქაც“ იმ მნიშვნელოვანი პროექტის ნაწილად უნდა მივიჩნიოთ, რომელიც დასავლური აზრის „კულტურულ გენეტიკასა“ და ევოლუციურ დინამიკას ისტორიულ-ფილოსოფიურ ჭრილში სწავლობს.

სეკულარიზმი საკუთარი არსით მოდერნული წარმონაქმნია. თავად ტერმინი წარმოიქმნა 1851 წელს, ბრიტანელ მწერლ ჯორჯ ჰოლიაკესთან (1817-1906 წწ.); ავტორისეული განსაზღვრებით, სეკულარიზმი ეს არის მოვალეობა იცხოვრო მხოლოდ ამქვეყნიური საქმიანობით და ის განკუთვნილია იმ ადამიანებისათვის, ვისთვისაც თეოლოგია, „არაერთაზროვანი, არასათანადო და დაუმტკიცებელი მეცნიერებაა.“ სეკულარიზმი დასავლური მოდერნიზმის განუყოფელი ნაწილია და სეკულარიზმის თუ მოდერნიზმის „ორთოდოქსულ“ თეორიებში, სეკულარიზაციის პროცესი აღწერილია, როგორც ღმერთის იდეისა და რწმენის თანდათანობითი შესუსტება, საბოლოოდ კი გაუჩინარება.

ორთოდოქსულ თეორიათა საპირისპიროდ ტეილორი სეკულარიზაციის მცირედით განსხვავებულ და არასწორხაზოვან სურათს გვიჩვენებს, რომელშიც ღმერთის რწმენა „მარადიული დაბრუნებით“ და განსხვავებული რელიგიური საქმიანობის წარმოშობით ხასიათდება. ადამიანისა და თანამედროვე სამყაროსათვის დამახასიათებელი „სულიერი შიმშილი“ კონფესიური და სოციალური კუთვნილების გარეთ წარმოიშობა, რიგ შემთხვევებში კი, კონფესიური იდენტობის მთავარ განმსაზღვრელად გვევლინება. პირველი მოვლენა იმ უნივერსალურ „სპონტანურ ეკუმენიზმს მოგვაგონებს“, რომელშიც ადამიანები გაუცნობიერებლად მონაწილეობენ, ხოლო კონფესიური კუთვნილება სოციალური ღირებულებებისა და ორიენტაციის საფუძველს წარმოადგენს. სულიერი შიმშილის ძირითადი მოტივი „მატერიალიზმის სიღატაკე“ და სამყაროს „სისავსის“ აღქმაა, ხოლო რაც შეეხება რელიგიის სოციალურ განზომილებას, მისი უმთავრესი მიზანი საზიარო ღირებულებების საზოგადოების შეკვრაა. მაგრამ ტეილორი აღიარებს, რომ მრავალი ადამიანი არც მსგავს სულიერ შიმშილს განიცდის და არც სოციალური ორიენტირებისათვის იყენებს რელიგიას; დღეს ღმერთისა და ადამიანის ურთიერთობა იმაზე მეტად უფრო დრამატული და ცვალებადი პროცესია, ვიდრე უწინ იყო; ადამიანები ცხოვრების მანძილზე ხშირად იცვლიან „რელიგიურ იდენტობას“ და ის, რაც ერთ დროს ცხად და ურყევ მოცემულობას წარმოადგენდა, დღეს მუდმივად ექვემდებარება გადახედვასა და გადაფასებას; ტეილორის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ღმერთის რწმენას აღარ აქვს აქსიომატური ხასიათი, სხვა მრავალი ალტერნატივაც არსებობს, მოსალოდნელია რომ დროის კონკრეტულ მონაკვეთში, ამ შემთხვევაში საუბარი მაქვს ჩვენს ათასწლეულზე, ადამიანთა ნაწილისათვის რთული გახდება რწმენის შენარჩუნება და მიუხედავად დანაკარგით გამოწვეული ტკივილისა, მათი ნაწილი რელიგიას განეშორება. მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრის შემდეგ, ეს გამოცდილება ჩვენი საზოგადოებისათვის კარგად ნაცნობ მოვლენას წარმოადგენს.“

დასავლური საქრისტიანოს სეკულარულ სამყაროდ გარდაქმნის ისტორიაში, ტეილორი გამოყოფს კვლევის რამდენიმე ძირითად ასპექტს. პირველი ეს არის საჯარო სფეროდან, სოციალური პრაქტიკებიდან და ინსტიტუციებიდან ღმერთის გაუჩინარება - რელიგიისაგან და მიღმიერი მიზნებისაგან თავისუფალი პოლიტიკური რეალობა, რომელშიც რელიგიურობა არსებითად პირადი რწმენის სფეროთი შემოიფარგლება; სეკულარიზმის მეორე განსაზღვრების თანახმად, საქმე გვაქვს რელიგიური იდეებისა და პრაქტიკების დაღმასვლის პროცესთან და ამ პროცესის შემდეგად „საზოგადოებიდან, რომელშიც ღმერთის არსებობა კითხვის ნიშნის ქვეშ არ დგებოდა, მივედით საზოგადოებამდე, რომელშიც რწმენა მრავალ ალტერნატივას შორის არსებული ერთ-ერთი მოცემულობაა.“ სეკულარიზმის პირველი განსაზღვრება იმ კლასიკურ და საყოველთაოდ ნაცნობ მოდელს წარმოადგენს, რომელშიც რელიგიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან გამიჯვნა ხდება. ამ ნარატივის მიხედვით, რელიგია, რომელიც შუა საუკუნეების საზოგადოებაში თითქმის ყველასა და ყველაფერს განაგებდა დამოუკიდებელ და ავტონომიურ სფეროდ იქცა, რაც შეეხება სეკულარიზმის მეორე ვერსიას, ის საზოგადოებაში რწმენის სტატუსის შეცვლასთან არის დაკავშირებული. ის, რაც უწინ თავისთავად ცხად მოცემულობას წარმოადგენდა, დღეს პირადი არჩევანის სფეროა, ხოლო ის, რაც ტრანსცენდენტალურ რეალობად მოიაზრებოდა, იმანენტური წესრიგის ნაწილს წარმოადგენს. სეკულარიზმის მსგავსი წაკითხვის თანახმად, ინტელექტუალურ და მორალურ რეალობაში აღარ არსებობს მიღმიერი მიზნები - იმანენტური წესრიგის (ნატურალიზმის) და ადამიანური სრულყოფის (ჰუმანიზმის) მიღმა არაფერია.

ტეილორის აზრით, ამ ერთი შეხედვით ცხადი და ზოგადი განსაზღვრებების მიღმა, რთული და კომპლექსური ისტორიაა. მისი მიზანიც სწორედ რომ ამ ისტორიის გაშლაა და არა სეკულარიზმის ორთოდოქსული ინტერპრეტაცია. სეკულარიზმის მისეული კვლევა დაკავშირებულია რწმენის კონდიციების შეცვლასთან და არა კონკრეტული რწმენების ცვლილებასთან თუ შესუსტებასთან. თავის მხრივ, ეს კონდიციები მიემართებიან „მთლიან კონტექსტს, რომელშიც ჩვენი მორალური, სულიერი თუ რელიგიური გამოცდილება და ძიება იღებს დასაბამს.“ გააზრების კონტექსტი, რაზედაც ტეილორი საუბრობს და რაც მისი კვლევის ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს, ეხება იმ მოცემულობებს, რომლებიც ყველასათვის ცხადია და გამოცდილებისა და ძიების წინარე კონდიციას წარმოადგენს. ყოველივე ამას, გამოცდილებამდელი „საზიარო წარმოსახვები“ და საფუძველმდებარე გააზრებაც შეიძლება ვუწოდოთ, ჰაიდეგერისეული ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, ეს არის „ყოფიერების საზრისი, წინარე გაგება იმისა, თუ რას წარმოადგენენ საგნები და მსგავსი გაგება ეპოქიდან ეპოქამდე იცვლება."

როგორც უკვე აღვნიშნე, ტეილორი ჰერმენევტიკულ ტრადიციას მისდევს და ამ ტრადიციისათვის ეპოქალური გაგება უფრო მეტია, ვიდრე უბრალო ცვლილება, სწორი მეთოდოლოგიის პოვნა თუ ჭეშმარიტებასთან მიახლოვება. მოდერნიზმის ორთოდოქსულ თეორიებში, რელიგიური რწმენების შესუსტება და თანდათანობითი გაქრობა უკავშირდება მეთექვსმეტე საუკუნეში მომხდარ მეცნიერულ რევოლუციას, მეჩვიდმეტე საუკუნიდან დაწყებულ განმანათლებლურ მოძრაობას, უფრო შემდგომ კი პოლიტიკური რევოლუციებსა და გონიერების ეპოქას. ყოველივე ამის დამაგვირგვინებელ ეტაპად ჩარლზ დარვინის (1809-1882 წწ.) ევოლუციის თეორია და სამყაროს ნატურალისტური გაგება გვევლინება. მოდერნიზმისა და სეკულარიზმის მსგავს ინტერპრეტაციათა თანახმად, მოხდა ის, რომ ადამიანებმა თავი დააღწიეს უსაფუძვლო რწმენათა და გულუბრყვილო შეხედულებათა რელიგიურ სამყაროს და მეცნიერული ცოდნის ობიექტურ სამყოფელში გადაინაცვლეს.

ჰერმენვეტიკული ტრადიცია აკრიტიკებს სამყაროს მსგავს გაგებას და ყოველივე ამას ფიქსირებულ საზრისთა იდეასთან აიგივებს. ფიქსირებულ საზრისთა სამყაროში ობიექტური რეალობა - იქნება ეს იდეალიზმის პლატონური ფორმით თუ მეცნიერულ-მატერიალისტური სახით - აბსოლუტური მოცემულობაა. საპირისპიროდ ამისა, ჰერმენევტიკულ ტრადიციაში ისტორიულობას ცენტრალური ადგილი უჭირავს და ის უფრო მეტია, ვიდრე წარსულში მომხდარ მოვლენათა ერთობა, ისტორია, უპირველეს ყოვლისა, სამყაროს აღქმისა და შემეცნების გზაა. ეპისტემოლოგიის ჰერმენევტიკულ ვერსიაში სამყაროს შემეცნება არ მოიცავს გარეგანი რეალობის შინაგან რეპრეზენტაციას, მსგავსი რეპრეზენტაცია არსებობს „ჭეშმარიტების მქონე წინადადებების ფორმით“ და ის „სამყაროსთან ურთიერთობისას დროში წარმოებულ აქტივობებში წარმოიშობა.“ სამყაროსთან ურთიერთობა სოციალური ქმედების ნაწილი უფროა, ვიდრე ინდივიდებისა და ამ ურთიერთობის პროცესში საგნები წარმოადგენენ საზრისისა და მნიშვნელობის მქონე მოვლენებს და არა თანდაყოლილი საზრისის მქონე ობიექტებს. ტეილორის სიტყვებით რომ ვთქვათ: „ჩვენ ცოდნა გვაქვს, როგორც სამყაროსთან ურთიერთობაში მყოფ მოქმედებ სუბიექტებს.“

ტეილორი აღიარებს, რომ მეცნიერებას მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს ანტი-რელიგიური ტენდენციების განვითარებაში, მაგრამ, მისივე აზრით, ღმერთის შემეცნება დაკავშირებულია არა სუბიექტ-ობიექტის, გონებისა და სამყაროს პირდაპირ ურთიერთმიმართებასთან, არამედ იმ წინარე კონდიციებთან, რომლებიც სამყაროს გააზრებისა და გამოცდილების საშუალებას გვაძლევენ. ამის შედეგად ჰერმენევტიკული გადმოსახედიდან გონებისა და სამყაროს ურთიერთმიმართება განისაზღვრება იმ ყველაზე ზოგადი ისტორიული კონდიციების მიერ, რომლებიც სამყაროს სპეციფიკური გზით წარმოაჩენენ.

ყოველივე ეს ადამიანს შემეცნების პროცესში იმაზე უფრო აქტიურ როლს ანიჭებს, ვიდრე სუბიექტისა და ობიექტის ურთიერთმიმართების სტანდარტული მოდელია. ჩვენ სამყაროს შევიმეცნებთ არა მხოლოდ გარე სამყაროდან მომდინარე „მგრძნობელობითი მონაცემებით“, არამედ სამყაროს აღქმით. მერლო-პონტის კვალდაკვალ, ტეილორი სამყაროს აღქმის პროცესს აზროვნებასა და განსჯაზე წინ აყენებს. აღქმის ეს აქტიური როლი მუდმივად განსხეულებულია „სამყაროში-მყოფობაში.“ ეს ჰაიდეგერისეული ტერმინი გამოხატავს შემეცნების იმ ეგზისტენციალურ ბუნებას, რომელიც სამყაროსა და ადამიანის, როგორც საზრისის მქონე „ობიექტური“ რეალობის და გააზრების მქონე „სუბიექტის“ ურთიერთობას ეხება. გვიანი პერიოდის ჰაიდეგერმა ადამიანის სუბიექტიდან მთელი ყურადღება ისტორიაზე გადაიტანა, მსგავსი ბრუნის საშუალებით მან სცადა ეჩვენებინა, რომ ადამიანის სამყაროში მყოფობა განსაზღვრულია ისტორიულობით. ეს უკანასკნელი თეორია უფრო კარგადაა გამოხატული ჰანს-გეორგ გადამერის (1900-2002 წწ.) ტერმინით „წინარე განსჯა“. წინარე განსჯა ეს არის ისტორიულად კონსტრუირებული შეხედულებები, რომლებიც კონკრეტული სუბიექტური თუ ინტერსუბიექტური გამოცდილებისა და ინტერპრეტაციის ხასიათს განაპირობებენ. ჰაიდეგერის და გადამერის მგავსად ტეილორიც მიიჩნევს, რომ შემეცნების პროცესი წინარე კონდიციებს მოიაზრებს და სწორედ ამ კონდიციებზე მითითებით უნდა აიხსნას ისტორიული და აწმყო გამოცდილება.

არსებობს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი. დასავლური ფილოსოფიის ტრადიციაში ჭეშმარიტება საგნისა და შემეცნების შესაბამისობაში გამოიხატება; ჰერმენევტიკა კი უარყოფს ჭეშმარიტების ამგვარ თეორიას და მას სამყაროს გამჟღავნებასთან აიგივებს. ჰერმენევტიკული ისტორია არ არის მხოლოდ ადამიანთა მიერ წარსულში განხორციელებულ ქმედებათა ერთობა, ისტორიის ერთ-ერთი მახასიათებელი ისაა, რომ ის სამყაროს გარკვეული გზით გაამჟღავნებს - ჭეშმარიტებად აქცევს. აქედან გამომდინარე, ჰერმენევტიკას რადიკალური ისტორიზმი შეიძლება ვუწოდოთ. ამ კუთხით თუ ვიმსჯელებთ, სეკულარიზმის ტეილორისეულ ისტორიას მკაცრად ჰერმენევტიკული ხასიათი აქვს და მისი უმთავრესი მიზანია აღწეროს, თუ როგორ შეიცვალა უკანასკნელი ხუთი საუკუნის მანძილზე გამოცდილებისა და აზროვნების, რწმენისა და ურწმუნოების კონდიციები და როგორ მოვედით იმ ისტორიულ კონდიციამდე, რომელშიც რწმენისა და ურწმუნოების მრავალი შესაძლო ვარიანტი არსებობს.

სეკულარიზაციის ტეილორისეული ისტორია თხრობის ორი ძირითადი ხაზის გარშემოა აგებული. ერთი მხრივ, ის უკავშირდება ინტელექტუალურ განვითრებას, ძველ რელიგიურ იდეათა რაციონალურ განვითარებასა და გააზრებას (ფილოსოფიას, მეცნიერებას და თეოლოგიას). მეორე მხრივ კი, სოციალურ განზომილებას (სულიერი და კულტურული ცვლილებების ისტორიას). ტეილორი მიიჩნევს, რომ ორთოდოქსული „მთავარი ნარატივები“ რელიგიას მხოლოდ ერთ განზომილებაში, ინტელექტუალურ ან სოციალურ სფეროებში განიხილავს, მაშინ როდესაც მისი ჰერმენევტიკული ალტერნატივა კომპლექსურ და მთლიან სურათს გვთავაზობს. ტეილორი ფიქრობს, რომ სეკულარიზაციის პროცესის სახით „ჩვენ საქმე არ გვაქვს პრაქტიკითა და რწმენის იმ სწორხაზოვან რეგრესიასთან, რომელიც გამოწვეულია მოდერნიზმის და რელიგიური რწმენის კონკრეტული ასპექტების შეუსაბამობით... რელიგიური ლტოლვა, სურვილი იხილო და უპასუხო რაიმეს, უფრო მეტია, ვიდრე იმანენტური ტრანსფორმაციული პერსპექტივაა... მარადისობის სურვილი მოდერნულ სამყაროში, მოტივაციის კვლავ ძლიერ და დამოუკიდებელ წყაროს წარმოადგენს.“

ამ შემთხვევაში ვერ გავექცევით ნარატივის შექმნის პროცესს, ვინაიდან მის გარეშე აწმყო მდგომარეობა არ გაიაზრება. აკადემიურ წრეებში გაბატონებულ ორთოდოქსულ სეკულარულ თეორიათა უდიდესი ნაწილი, სწორხაზოვან ნარატივს ე.წ. „ობიექტურ“ მოცემულობად მოიაზრებს. ორთოდოქსული ნარატივის მიხედვით, მოდერნიზმი და მასთან დაკავშირებული პროცესები: ურბანიზაცია, ინდუსტრიალიზაცია, კლასობრივი საზოგადოებების განვითარება და მეცნიერულ-ტექნოლოგიური ცოდნის აღმასვლა რელიგიის უცილობელი დაღუპვისაკენ მიგვიძღვის. ორთოდოქსულ ნარატივს და „ღმერთის სიკვდილის“ თეზისს ტეილორი „უფრო შესაფერის ნარატივს“ უპირისპირებს. სეკულარიზაციის ამ სწორხაზოვანი სურათის ალტერნატივაში, რელიგიური რწმენები ახალი შედეგის ფონზე იცვლებიან და ცვლილების ეს პროცესი ყველა საზოგადოებაში განსხვავებულად მიმდინარეობს.

რა არის მთავარი განსხვავება სეკულარიზმის საყოველთაოდ გავრცელებულ ვერსიებსა და ტეილორის მიერ მოთხრობილ ალტერნატივას შორის? ეს განსხვავება კარგად გამოითქმება ღმერთის სიკვდილისა და მარადიული დაბრუნების იდეით. თანამედროვე მეცნიერებებში და აკადემიურ წრეებში გაბატონებული „სიკვდილის თეზისი“ მიიჩნევს, რომ ღმერთის რწმენის შესუსტება შეუქცევადი პროცესია და ამ პროცესს რელიგიის გაუჩინარებამდე მივყავართ. ამ მთავარი ნარატივის მიხედვით, ათეიზმი არსებითი მოდერნული ტენდენციაა და ის რელიგიისაგან, როგორც დრომოჭმულ რწმენათა სისტემისაგან გვათავისუფლებს. ამის საპირისპიროდ, ტეილორის „უფრო შესაფერისი ნარატივი“ ამბობს, რომ ღმერთის სიკვდილის და რელიგიის დასუსტების პროცესი არ უნდა გავიგოთ სწორხაზოვან და მარტივ ტელეოლოგიურ მსვლელობად; ახალი ვითარებების ფონზე მუდმივად წარმოიქმნება გარდამავალი ალტერნატივები და გზები, რომელთა საშუალებითაც ადამიანები სამყაროს სისავსესა და სხვა რელიგიურ გამოცდილებებს განიცდიან; ჩვენ არ ვცხოვრობთ ერთ განზომილებიან სამყაროში „დასავლური საზოგადოებები დღეს უფრო ფრაგმენტირებულია, ვიდრე ოდესმე, ამასთანავე, ისინი თანაბრად არასტაბილური არიან, ადამიანები ცხოვრების მანძილზე მუდმივად იცვლიან პოზიციებს... დასავლური მოდერნიზმის უთქმელი მახასიათებელი არის განსხვავებული რელიგიური პოზიციების, ისევე, როგორც რწმენისა და ურწმონოების ალტერნატივების, შესუსტება.“

ღმერთის სიკვდილის თეზისის ნაცვლად ტეილორი „ურთიერთგადაჯაჭვულ ანალიზსს“ გვთავაზობს და, ამ ანალიზის თანახმად, კულტურული, ინსტიტუციური და საზოგადოებრივი ურთიერთობის გზის ცვლილების გარეშე, ღმერთის სიკვდილი და რელიგიის აწმყო და მომავალი პერსპექტივები ადეკვატურად არ გაიაზრება. მოდერნიზაციის სტანდარტული თეზისი ერთი მთლიანობის არასასურველ დანაწევრებას და მის გაცალმხრივებულ ინტერპრეტაციას ლამობს, შემდეგ კი რწმენის რელიგიურ ეპოქას ცოდნის მეცნიერულ ეპოქასთან აპირისპირებს, გადაჯაჭვული ანალიზი კი ინტელექტუალური და სოციალური ცვლილებების ერთ მთლიან ისტორიას მოგვითხრობს.

ამ შემთხვევაში მართებული იქნება გავიხსენოთ სტანდარტული ეპისტემოლოგიის ტეილორისეული კრიტიკა, რომლის მიხედვით სამყაროს წვდომა და მეცნიერული გააზრება მხოლოდ ყოფითი სამყაროს კონტექსტშია შესაძლებელი და რომ სამყაროში მყოფობა ქმნის გამოცდილებისა და აზროვნების კონდიციებს. სოციალური მეცნიერებების სტანდარტული თეზისი კონკრეტულ თეორიულ ალტერნატივას ნეიტრალურ ჭეშმარიტებად მოიაზრებს და აცხადებს, რომ მეცნიერების და ჰუმანიზმის განვითარების შედეგად „ობიექტურ ფაქტებზე“ გვაქვს წვდომა და მხოლოდ ისღა დაგვრჩენია, რომ „არასასიამოვნო ჭეშმარიტების აღიარების გამბედაობა გამოვიჩინოთ“ ტეილორის ჰერმენევტიკული პარადიგმით კი ფაქტების გარშემო არსებული ჭეშმარიტების გააზრება, შემოქმედებითი პროცესია და ხდება ისტორიაში არსებული მოქმედი პირების მიერ; ის, რაც რელურად რწმენას ართულებს, კონდიციათა ცვლილებაა და არა უბრალო „შემეცნება.“

თანამედროვე საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებმა კარგი საფუძველი შეუქმნეს იმანენტური წყობის იდეას, შეხედულებას, რომლის მიხედვითაც ბუნება საკუთარი წესების მიხედვით, მიღმიერზე და ზებუნებრივზე მითითების გარეშე შეიძლება აიხსნას. მეცნიერების მიერ გამჟღავნებული ახალი სამყარო მნიშვენლოვნად განსხვავდება იერარქიული წესრიგის ძველი მოდელებისაგან, იმანენტური წყობა არის მეცნიერების განვითარებისა და სამყაროს ზოგადი აღქმის საფუძველი. თუმცა, თავად მეცნიერების განვითარებით ვერ აიხსნება ის, თუ რატომ აღარ განიცდიან ადამიანები საკრალურს, ან რატომ გართულდა ტრანსცენდენტური ღმერთის რწმენა. ტეილორის თანახმად, იდეოლოგიზირებული დებატები ერთ განზომილებიან კითხვასა და სწორხაზოვან აღქმას უკავშირდება, რომ, თითქოსდა, მოხდა ისე, რომ ადამიანთა წარმოდგენები მეცნიერებამ გარდაქმნა და რელიგიის, გულუბრყვილო, ბავშვური და უსაფუძვლო რწმენათა სისტემა უკუაგდო. თანამედროვე აკადემიურ სივრცეში და მის გარეთ გაბატონებული სეკულარიზმის ამგვარი ნარატივი ვერ ხსნის იმ კომპლექსური და დრამატული გარდაქმნის ისტორიას, რომლის ალტერნატივასაც ტეილორი მოგვითხრობს.

მეცნიერული და რელიგიური მსოფლმხედველობის კონკრეტული მიმდევრები ვერ წარმოიდგენენ მათი კონცეპტუალური ჩარჩოს ალტერნატიულ ვარიანტებს. ტეილორი მსჯელობს იმ გარდამავალ პოზიციებსა და საკითხთა გარდაქმნაზე, რომელშიც რელიგიური დისკურსისათვის დამახასიათებელი ნიშნები გვხვდება და არც მეცნიერების (როგორც ობიექტური და აბსოლუტური ცოდნის) მოდელი არ დომინირებს და არც ტრადიციული რელიგიისათვის დამახასიათებელი დოგმები. ახალი ეფექტის მიერ შექმნილ გარდამავალ პოზიციათა სახით, გახსნილი რჩება სამყაროს სისავსის გამოცდილება, რომელიც მოდერნიზმს რელიგიურ გრძნობას აკავშირებს. სისავსის გამოცდილება ადამიანს წმინდა მატერიალიზაციისაგან იცავს და ის საკუთარ თავს გაიაზრებს როგორც აქტიურ და შემოქმედებით პირს, სულიერი მოტივების მქონე არსებას და ინდივიდს, ვისაც საზრისის „ღრმა“ განცდის მოთხოვნილება გააჩნია. ყოველივე ეს ტრადიციული ქრისტიანობის და მატერიალისტური ათეიზმის გარეთაც შეიძლება არსებობდეს, ანდა სინთეზმა, შესაძლოა, ქრისტიანული ბუდიზმის მსგავსი ფორმაც კი მიიღოს. რელიგიურ ფორმათა კლასიფიკაცია სულ უფრო და უფრო რთული ხდება.

ამასთანავე, ტეილორი იზიარებს სეკულარიზმის ორთოდოქსული ნარატივების გარკვეულ მიმართულებას, რომლის მიხედვითაც ჩვენ აღარ ვცხოვრობთ საზოგადოებაში, რომელშიც, საყოველთაოდ დაშვებული აზრის მიხედვით, ღმერთის რწმენა ცხოვრების შეუცვლელი ნაწილია და რომ რელიგიის დომინანტური სტატუსი მნიშვნელოვნად შეცვლილია. ეს ისტორიის ნეგატიური მხარეა, რომლის პარალელურადაც აუცილებელია მოდერნიზმის პოზიტიური ასპექტებიც გამოიყოს. ეს პოზიტიური ასპექტები დასავალური სამყაროს რელიგიურ პრაქტიკებს პიროვნულ კონცეფციას, ავთენტური ღმერთის ძიებასა და „მინიმალურ რელიგიურ სურვილს“ უკავშირებს, ისევე, როგორც ტრადიციული ეკლესიური ინსტიტუციების მოდერნიზაციას. „ღმერთის მარადიული დაბრუნების“ ეს პროცესი რომელიც პოსტ-საბჭოთა სამყაროს სივრცეში უფრო თვალნათლივ ჩანს, ტეილორის აზრით, სეკულარულ ევროპაშიც შეინიშნება და დასავლური სამყარო „რელიგიური ძიების იმ ახალ ეპოქაშია, რომლის შედეგებსაც წინასწარ ვერავინ განჭვრეტს.“

სეკულარიზაცია: ალტერნატიული ნარატივი

„სეკულარულ ეპოქაში“ მოთხრობილია სეკულარიზაციის 500 წლოვანი ისტორიის 800 გვერდიანი ნარატივი, რომლის ზოგადი სტრუქტურა ასეთია: 1) „მითოლოგიზირებული სამყაროს ჩამოშლა“. ტრადიციული რელიგიური იდეების რეფორმაციის ადრეული პერიოდი (XVI-XVII სს). 2) „ბრუნის მომენტი“. ახალი კოსმიური და სოციალური წარმოსახვების დაფუძნება (XVIII ს.). 3) „ახლებური ეფექტი“. ტრადიციული რელიგიის ალტერნატივების და არა რელიგიური ტენდენციების ფართო გავრცელება (XIX ს.). 4) „მობილიზაციისა და ავთენტურობის საუკუნე“ - მეორე ომის შემდგომი დასავლური პლურალური და ცვალებადი სოციალური რეალობა (XIX-XX სს.). 5) „იმანენტური წესრიგი“ და რწმენის დღევანდელი კონდიციები (XXI ს.).

ხუთასი წლის წინანდელი ევროპა თეისტური სამყარო იყო, რომელშიც ბიბლიას და რომის კათოლიკურ ეკლესიას უმაღლესი ავტორიტეტი ჰქონდა. თუმცა, ტეილორისთვის ის ფაქტი უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ამ სამყაროში, ღმერთი „კოსმოსში, საზოგადოებასა და მორალში“ იყო განსხეულებული, ყოველივე ეს კი რელიგიის დომინანტურ სტატუსს განაპირობებდა. „ადამიანი, როგორც სუბიექტი, ბმაში იყო საზოგადოებასთან, საზოგადოება კოსმოსთან, კოსმოსი კი ღმერთთან“. წიგნის პირველი ნაწილი სწორედ ამ სამყაროს რეფორმაციის ისტორიას მოგვითხრობს და აღწერს პროცესს, რომელშიც ეს ჰარმონიული მთლიანობა ჩამოიშალა. ტეილორის თანახმად, რწმენის ე.წ. „დამცავი ჯებირები“ არსებობდა, რომელიც ალტერნატიული გააზრების შესაძლებლობას არ იძლეოდა. რწმენის სამ დამცავ ჯებირად იგი მოიაზრებს შემდეგ ელემენტებს: კოსმიური წესრიგი, ინსტიტუციური მოწყობა და მითოლოგიზებული სამყარო. ეს რელიგიური სამყარო ღმერთისა და მარადისობის გარშემო იყო გაერთიანებული და მისი სამი „დამცავი ჯებირი“ განაპირობებდა იმას, რომ ხუთი საუკუნის წინ რწმენა უალტერნატივო არჩევანს წარმოადგენდა.

ამ რელიგიურ სამყაროს ტეილორი შემდეგნაირად აღწერს:

„ეს არის იმ სამყაროს პორტრეტი, რომელიც ჩვენ დავკარგეთ, რომელშიც სულიერი ძალები დიდ როლს თამაშობდნენ ორგანულად შეკავშირებული მოქმედი პირების ცხოვრებაში, სამყაროსი, რომელიც დაფუძნებული იყო საკრალურზე და რომლის ყოფითი დრო უმაღლეს დროსთან იყო მიბმული, სამყაროსი, რომელშიც სტრუქტურა და ანტი-სტრუქტურა ლოცვით იყო გაშუალებული და ადამიანური ცხოვრების დრამა კოსმოსში განსხეულდებოდა. ყოველივე ეს შეიცვალა და ჩანაცვლდა რაღაც საკმაოდ განსხვავებულით. ამ ტრანსფორმაციას ჩვენ ხშირად დემითოლოგიზაციასაც ვუწოდებთ.“

ამ სამყაროს ჩამოშლის პირველი ეტაპი კოსმიური წარმოსახვების ცვლილებაა. ტეილორი კოსმოსს უკავშირებს არა იმას, თუ რა არის სამყაროს ტოტალობა, არამედ იმას, თუ როგორ გაიაზრება სამყარო, თუ როგორ „ტრანსფორმირდა სამყაროს წინარე გამოცდილების გააზრება და განცდა.“

მითოლოგიზებული სამყაროს კოსმიური სურათი იერარქიული დახურული და მწყობრი სისტემაა - „ყოფიერებათა ერთგვარი ჯაჭვია“. ეს არის კოსმოლოგიის პლატონისეული მოდელი, რომელიც საკუთარ თავში სამყაროს წარმოაჩენს, როგორც გარკვეული ტიპის იერარქიულ ურთიერთობას; მასში წარმოდგენილია ქვემდგომი და ზემდგომი ყოფიერებები და ის საკუთარ მწვერვალს უსასრულობაში პოვებს. იერარქიული კოსმოსი შეკავშირებულია იმით, რაც მარადიულობის საფეხურზე არსებობს, იდეებით, ღმერთით ან ორივე მათგანით. თუმცა, ეს სრული ისტორია როდია. იუდაურ-ქრისტიანულ კოსმიურ წარმოსახვებში სამყარო ღმერთის შექმნილია და ის აქტიურად მონაწილეობს ადამიანთა ცხოვრებაში, პლატონური კოსმოლოგიისაგან განსხვავებით, ბიბლიურ კოსმოლოგიაში, ღმერთის ამქვეყნიური ყოფა და ისტორია ადამიანურ-ღვთაებრივია. დემითოლოგიზებული სამყარო ღმერთის სამეტყველო ქმედებებითა და ნიშნებითაა გაჯერებული. სწორედ ამ მოდელის ჩამოშლით შეიცვალა კოსმიური წარმოსახვები და მივედით უსასრულო სამყარომდე: სტატიკური და შემოსაზღვრული სამყაროდან ვრცელ და უსასრულო სამყარომდე.

კოსმიური წარმოსახვების კვალდაკვალ მნიშვნელოვნად შეიცვალა სოციალური წარმოსახვები. „სოციალური  წარმოსახვები“ - ეს არის გზა, რომლის საშუალებითაც კოლექტიურად და წინარე თეორიულად წარმოვიდგენთ ჩვენ სოციალურ ცხოვრებას.“ მისი მეშვეობით ადამიანებს შეუძლიათ საზიარო პრაქტიკებში მიიღონ მონაწილეობა. რელიგიურ საზოგადოებაში ადამიანი საკუთარ თავს გაიაზრებდა როგორც სოციალური ქსოვილს „ორგანულ“ ნაწილს. ეს საზიარო საზოგადოება დაკავშირებული იყოს მცირე ჯგუფებთან, რომელშიც რელიგიური პრაქტიკები ადამიანებს სოციალურ რიტუალებთან, კოსმოსთან და სულიერ სამყაროსთან აკავშირებდა; ამ საზოგადოებაში იდენტობა არ არსებობდა საზოგადოებისაგან დამოუკიდებელ მოცემულობად და მოთოლოგიზებულ სამყაროში ღმერთს გააჩნდა ეგზისტენციალური დამაარსებლის როლი - საზოგადოება, ღმერთი და ინდივიდი ერთი სოციალური ცხოვრების შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენდა.

მეორეს მხრივ, ამ საზოგადოებში არსებობდა გარკვეული კონცეფცია, რომელიც ადამიანის ცხოვრების საბოლოო მიზანსა და სრულყოფას უკავშირდებოდა. წინარე მოდერნულ ქრისტიანულ სამყაროში ეს მიზანი ადამიანის ყოფითი არსებობის მიღმა იყო და მიემართებოდა ღმერთის ნებასა და კანონებს; ქრისტიანული რწმენა საკუთარი თავის გადალახვაზე მიგვითითებდა და ითხოვდა სიცოცხლე ადამიანური სრულყოფისაგან განსხვავებული მიმართულებით წარგვემართა. რელიგიური სამყაროს საბოლოო მიზანი ღმერთის მორჩილებაში, სიყვარულსა და თაყვანისცემაში გამოიხატებოდა და ის ისტორიისა და საზოგადოებრივი ცხოვრების თანაავტორად გვევლინებოდა. ეს სტრუქტურა შემდეგნაირადაც შეიძლება აღვწეროთ: ინდივიდი სამეფოს გავლით უკავშირდებოდა მარადიულ წესრიგს, ხოლო თავად სამეფო ეკლესიისა და მეფის ინსტიტუტის მიერ იმართებოდა, როგორც ღმერთის ნების საფუძველზე მართული წესრიგი.

ამ სამყაროს ჩამოშლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი მომენტი „ორგანული“ იდენტობის „დანაწევრებულად“ გარდაქმნაა. ტეილორი ორგანული იდენტობის ქვეშ არ მოიაზრებს თანამედროვე სამყაროსათვის დამახასიათებელ კოლექტივიზმს, არამედ ადამიანის, როგორც თვით-გააზრების ძალის მქონე სუბიექტის სოციალურ წარმოსახვებს. დანაწევრებული იდენტობა ადამიანური თვით-გააზრებისა და სრულყოფის ახალი იდეალისკენ წაგვიძღვა. დემოთოლოგიზაციის შემდეგ ადამიანები საკუთარ თავს აღიქვამდნენ არა როგორც ორგანული სტრუქტურის ნაწილს, არამედ როგორც მოქმედ პირებს, რომელთაც შესაძლებლობა აქვთ საკუთარ ბუნებაზე იმუშაონ, რათა კეთილშობილ და ცივილიზებულ მოქმედ პირებად გარდაიქმნენ. ცივილიზირებულობის ეს კრიტერიუმი ემიჯნება ძველ ქრისტიანულ იდეას, რომელიც მიღმიერ ეთიკასა და საკუთარი თავის სრულყოფას ემყარება. ყოველივე ამან საბოლოოდ დისციპლინური საზოგადოების წარმოშობამდე მიგვიყვანა და მოდერნული სოციალური წარმოსახვებისა და ახალი მორალური წესრიგის იდეა მისი თანამდევი ნაწილია.

მოდერნული სოციალური წარმოსახვები დაკავშირებულია ახალ თვით-წარმოდგენებთან, რომელთა საშუალებით ადამიანები საკუთარ თავს აღიქვამენ როგორც თავისუფალ სუბიექტებს, რომლებიც სოციალურ სამყაროში ურთიერთსარგებლობისა და საზიარო სიკეთის პირნციპით მოქმედებენ. ამ აღქმამ ბუნებითი სამართლის ახალი მოდელი წარმოშვა, რომელიც ინდივიდუალისტურ კონცეფციას ეფუძნება. ახალი ბუნებითი სამართალი დაფუძნებულია შეხედულებაზე, რომლის მიხედვითაც, სოციალური სამყარო, ორმხრივი სარგებლობის მიზნით არსებული ინდივიდუალური თანამშრომლების შედეგს წარმოადგენს და პოლიტიკური ავტორიტეტის ლეგიტიმაციის წყარო ხალხია და არა ტრანსცენდენტური ღმერთი ან მისი ამქვეყნიური წარმომადგენელი ეკლესია. ძველი საზოგადოებრივი წყობა განასახიერებდა სოციალური სტრუქტურის იმ მოდელს, რომელიც ნეტარმა ავგუსტინემ (254-430 წწ.) განავითარა და რომელშიც მიწის ქალაქი ზეციური ქალაქის შესაბამისად უნდა აშენებულიყო; ახალი სოციალური სტრუქტურა კი ამქვეყნიურ ყოფით რეალობას შეესაბამება.

ახალი მორალური წესრიგი არსებითად ცვლის ადამიანთა რეალობას და ეს წესრიგი ზეციური სამეფოს ნაცვლად ამქვეყნიური რეალობის მოდელზეა აგებული. ახალი წესრიგი საკუთარ თავში მოიცავს თავისუფლებას, საჯარო სფეროს, რომელშიც პოლიტიკური ძალაუფლება მმართველი ძალაუფლების გვერდის ავლით იქმნება და ეკონომიკას, რომლის საშუალებითაც ადამიანები მომსახურების წარმოებაში და გაცვლით საქმიანობაში მონაწილეობენ. ამ პროცესების დამაგვირგვინებელ ეტაპს XVIII საუკუნის საფრანგეთის რევოლუცია განასახიერებს, სადაც ადამიანები აჯანყდნენ იერარქიული სოციალური სტრუქტურის წინაშე და მოითხოვეს თანასწორი სოციალური წყობა. ბუნებრივია, რომ ყოველივე ამაში დიდი მნიშვნელობა ითამაშა ადამიანთა თვით-გააზრებებმა და იდეამ, რომლის თანახმადაც საზოგადოება იქმნება ორმხრივი სარგებლის მიზნით და მასში ყველა მონაწილის უფლება თანაბრად უნდა იყოს დაცული. ძველი სამყაროს „ჩამოშლითა“ და რეფორმაციით, ინდივიდისა და სამყაროს გააზრების ტრანსფორმაცია დაიწყო, რომელიც მნიშვნელოვან ნაბიჯს წარმოადგენდა რელიგიის ალტერნატიული მსოფლმხედველობისა და ექსკლუზიური ჰუმანიზმის რეალობად ქცევის პროცესში.

წიგნის მეორე ნაწილი „ბრუნის მომენტი“ დეიზმისა და არაპიროვნული წესრიგის განვითარების შესახებ მოგვითხრობს. წიგნის პირველი ნაწილში აღწერილია იმის ისტორია, თუ რატომ წარმოადგენდა ურწმუნობა სირთულეს, ბრუნის მომენტში კი ტეილორი სვამს კითხვას: „როგორ გახდა ექსკლუზიური ჰუმანიზმი ხელმისაწვდომი არჩევანი ადამიანთა დიდი ჯგუფებისათვის, თავდაპირველად ელიტისათვის, ხოლო უფრო შემოდგომ ყველასათვის?“

დემოთოლოგიზაციის შემდეგ ყოფითი სამყარო გაიმიჯნა მარადიულისაგან, ხოლო პოლიტიკური ინსტიტუციები ღმერთის ნებისგან. ყოველივე ამან დროის და ღმერთთან კავშირის აღქმა შეცვალა. ადამიანებმა დრო გაიაზრეს ჰორიზონტალურად, ანუ იერარქიულ წესრიგთან კავშირში არმყოფ დინებად, ხოლო პოლიტიკა ინსტრუმენტურ მექანიზმად, რომლის უმთავრესი მიზანი მშვიდობიანი თანაცხოვრება და საერთო სარგებლის უზრუნველყოფაა. მართალია, ყოველივე ამის მიუხედავად, ადამიანებს კვლავ სწამდათ ღმერთი, თუმცა რწმენის კონტექსტი მნიშვნელოვნად გარდაიქმნა. ამ გარდაქმნის ერთ-ერთი ყველაზე დამახასიათებელი ელემენტი ანთროპოცენტრისტული ბრუნი და ღმერთისა და სამყაროს ურთიერთმიმართების ახალი კონცეფციაა.

ბრუნის მომენტი და სეკულარიზაციის პროცესი უნდა დავინახოთ ზოგადი მოდერნული ისტორიის სურათის შუქზე. ამ ისტორიაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა ახალმა კულტურულმა ცვლილებებმა: მეცნიერულმა რევოლუციამ, პროტესტანტულმა ეთიკამ და ახალი მორალური იდეალის, თავისუფლებისა და თანასწორი საზოგადოების წარმოშობამ. ეს საზოგადოება ეფუძნება ყოფით ადამიანურ ინსტინქტებსა და გონიერების ავტორიტეტს. აქ ჰუმანიზმის ჩანასახოვან იდეას ვხდებით - ხდება ადამიანური ძალების აღიარება, რომელიც დამოუკიდებლობით ხასიათდება და რომელიც საკუთარ თავს უწესებს კანონს, მოქმედების იმ პრინციპებს, რომელიც მან საკუთარ შინაგან სამყაროში უნდა მონახოს სენტიმენტალიზმის უნივერსალური ფორმის საშუალებით. სეკულარული დროითი საქმეები ამქვეყნიურია და ის უპირისპირდება საკრალურ მარადისობას: „თავისუფალი და გულმოწყალე წესრიგის პროექტი ჩვენი ცივილიზაციის ცენტრალური ასპექტია.“

ეს სეკულარული ბრუნის ანთროპოცენტრისტული ნაწილია და მას ოთხი ძირითადი მახასიათებელი აქვს. პირველ რიგში, ტეილორი მიიჩნევს, რომ შეიცვალა ადამიანის არსებობის მიზნის იდეა, ძველი ტრანსცენდენტური მიზნებიდან ყურადღება გადავიდა საზიარო ინტერესებზე და ყოფით ბედნიერებაზე. მეორე მნიშვნელოვანი ცვლილება ღვთაებრივი გულმოწყალების იდეას შეეხო, ადამიანი აღარ საჭიროებს ღმერთის მუდმივ მზრუნველობასა და დახმარებას, არსებობისათვის საკმარისია მის მიერ ბოძებული ორი სიკეთე (გონიერება და სენტიმენტები) გამოვიყენოთ. ამ სოციალურ ცვლილებასთან ერთად მნიშვნელოვანია იმანენტური ბრუნიც. თუ უწინ ბუნება ღმერთის გამოვლინება იყო, დეიზმის პირობებში, ის წარმოჩინდა როგორც ღმერთის ჩანაფიქრის შედეგი. ამგვარად, ღმერთზე, როგორც შემოქმედზე, რომელიც აქტიურადაა ჩართული ადამიანების ცხოვრებაში, აღარ ფიქრობენ. „სეკულარულ ეპოქაში“ ეს პროცესი შემდეგნაირად არის აღწერილი:

„ბრუნი უკავშირდება მნიშვნელოვან ცვლილებას, რომელიც ღმერთს, ისევე როგორც ღმერთისა და სამყაროს ურთიერთმიმართებას ეხება. ყოველივე ეს ნიშნავს იმას, რომ შეიცვალა ღმერთის როგორც ადამიანურ ცხოვრებასა და ისტორიაში მონაწილე მოქმედის პირის ორთოდოქსული ქრისტიანული კონცეფცია და მივიღეთ ღმერთის როგორც სამყაროს უცვლელი კანონების არქიტექტორის კონცეფცია... უფრო ფართო პერსპექტივიდან რომ შევხედოთ, ეს არის ცვლილება ზებუნებრივი არსების კონცეფციის შესახებ. ღმერთი, როგორც ზებუნებრივი არსება, აღჭურვილია პიროვნებისათვის დამახასიათებელი ძალაუფლებით და ამ ძალაუფლებას მუდმივად იყენებს ჩვენთან მიმართებით. ეს კონცეფცია ჩაანაცვლა ღმერთის კონცეფციამ, რომელიც მხოლოდ მის მიერ შექმნილი კანონზომიერი სტრუქტურის მეშვეობით მოგვემართება... ამ სამყაროში ღმერთი ან ინდიფერენტულია ან არ არსებობს. დეიზმი თანამედროვე ათეიზმის გზის ერთგვარ ბილიკად შეიძლება აღვიქვათ.“

დეისტურმა ცვლილებამ საფუძველი დაუდო ახალი არაპიროვნული წესრიგის კონცეფციას. ამ წესრიგის პირობებში ღმერთის არსებობა კვლავ აუცილებელ, თუმცა პრაქტიკული მიზნებისათვის უმნიშვნელო მოცემულობად წარმოჩინდება. ადამიანი ჩვეულებრივი სურვილების ამარა დარჩა და ძირითადი ინსტინქტის (თვით-სიყვარულის), გულმოწყალებისა და გონების გამოყენება დაიწყო. ყოველივე ეს არის არაპიროვნული ღმერთის მიერ შექმნილი სამყაროს იდეა და ადამიანური სურვილებით მართული საზოგადოების ახალი კონცეფცია. მეცნიერულ-ჰუმანისტური წარმოსახვების დაფუძნება ბრუნის საკვანძო მომენტია და ის მიგვიძღვის ადამიანის მიერ თავისი თავის გააზრებისაკან, რომელმაც საკუთარი თავი გაითავისუფლა, „ღმერთის მონობისაგან,“ უსაფუძვლო შიშებისაგან და თავის გარდაქმნის ძალა გააცნობიერა, ტეილორის სიტყვებით რომ განვაგრძოთ, „თანდათანობით გაიზარდა რწმენა ადამიანის ძალების, უფრო კონკრეტულად კი გონების ძალის მიმართ. რთულად დასაჯერებელი გახდა ეკლესიის მიერ გაკეთებული განცხადებები, რომლებიც რწმენის ავტორიტეტზე მიანიშნებდნენ და რომლებიც ნაწილობრივ თავსებადი იყო მისტიურობასთან. ეს ის ერთ-ერთი გზაა, რომლის მეშვებითაც მეცნიერებაზე დაფუძნებულ რაციონალიზმს შეეძლება განაცხადოს, რომ მეცნიერების განვითარება რელიგიას აკნინებს“. ამ პროცესმა თანდათანობით, თუმცა, შეუქცევადად, ინგლისის, შოტლანდიის და საფრანგეთის ელიტებში ანტი-ქრისტიანული ტენდენციები წარმოშვა და დუალისტური ქრისტიანული სამყაროს საკრალურ-სეკულარული განზომილება ერთიან მიწიერ რეალობად აქცია.

ბუნებრივია, რომ ყოველივე ამან, რელიგია, რწმენა, რომელიც ბუნების წყობას, პოლიტიკასა და ეთიკას განსაზღვრავდა, არსებითად, სხვა განზომილებაში გადაიყვანა. ღმერთი სამყაროდან და ყოფითი ცხოვრებიდან სრულიად განიდევნა და გაიზარდა ინტერესი ბუნების, როგორც ღმერთისაგან დამოუკიდებლად არსებული მოცემულობის მიმართ. მოდერნიზმი როგორც თავისუფლებისა და მეცნიერების ეპოქა „უნდა გავიგოთ როგორც ჰარმონიაში ყოფნა ჩვენივე თავთან და არაპიროვნულ კანონებთან... არაპიროვნული წესრიგის სამი ფორმა: ბუნების, პოლიტიკისა და ეთიკის დეპერსონალიზაცია ტრადიციული ქრისტიანობის წინააღმდეგაა მიმართული და ღმერთის მსგავსი გააზრება გამორიცხავს მის მოქმედ სუბიექტად წარმოჩენას.“

თავის მხრივ, სამყაროს იმანენტური აღქმა რეალობას წარმოაჩენს, როგორც უმიზნო, უშინაარსო და უსულო მსვლელობას, რომელიც შინაგანი კანონების მიხედვით აიხსნება. ეს სამყარო ტრანსცენდენტურ, ზებუნებრივ თუ პიროვნულ ღმერთზე მითითების გარეშე შეიმეცნება. „ბუნების იმანენტური წყობის იდეა დასავლეთის დიდ გამოგონებას წარმოადგენს, წყობა, რომლის მუშაობა სისტემურად შეიძლება იყოს გააზრებული და ახსნილი მისივე წესებით.“ იმანენტური და არაპიროვნული წესრიგის დაფუძნების შემდეგ, სოციალურ სამყაროში „ახალი ეფექტები“ წარმოიშვა და ეს ახალი ეფექტი სწორედ რომ ღრმა საზრისის და ტრანსცენდენტური შემოქმედის ძიების ახალ გზებს უკავშირდება „სამყაროში კვლავაც არის პასუხი კითხვისათვის აქვს თუ არა ამ წყობას ღრმა საზრისი და უნდა მოვიაზროთ თუ არა მის მიღმა ტრანსცენდენტური შემოქმედი.“

დემითოლოგიზებულ სამყაროში ტრანსცენდენტური ღმერთის დაკარგვით გამოწვეული გრძნობა წარმოიშვა, ადამიანებს აღარ შეეძლოთ ალტერნატიური სულიერი წყაროს გამონახვა. ყოველივე ამან ავტორიტეტულ რელიგიასა და მატერიალისტურ ათეიზმს შორის არსებული „გარდამავალი გზები“ წარმოშვა, რომლის მიმდევრებიც რომანტიზმის ეპოქის გამორჩეული მგრძნობიარე გონებები იყვნენ. ესენი იყვნენ ადამიანები, რომელთაც სიცარიელის განცდით და ღრმა საზრისის ძიების სურვილით გამოწვეული „სულიერი პათოლოგიის“ მელანქოლიის განცდა ჰქონდათ. რომანტიზმის კულტურის წარმომადგენლები აცნობიერებდნენ, რომ დაკარგეს რაღაც მნიშვნელოვანი, რაღაც ისეთი, რაც ყოველდღიურ სამყაროში არსებულ საგანთა მთლიანობაზე მეტია. ყოველივე ამას ტეილორი იმანენტურობის სენად მოიხსენიებს; იმანენტურობის სენი უკავშირდება ტრანსცენდენტურობის დაკარგვას და „ყოფითი სამყაროს სიცარიელეს“. რომანტიკოსთა სულიერი შიმშილი რელიგიის განახლებისა და გარდაქმნის მნიშვნელოვან ეტაპს წარმოადგენს. რომანტიკული გამოსავალი შემდეგია: ადამიანებმა საკუთარ თავში არსებული სულიერება მიიჩნიეს ღვთაებრიობის ნიშნად; მსგავსი გამოსავალი ტრადიციული რელიგიისა და მატერიალური აზროვნების ალტერნატივად შეიძლება გავიგოთ. ასევე, მნიშვნელოვნად შეიცვალა ხელოვნების გაგებაც, რომელიც უწინ საგანთა რეპრეზენტაციას ახორციელებდა, ხოლო ახლა საკრალურ ისტორიას (ბიბლიურ ფრაგმენტებს), „ღვთაებრივი ბუნების“ თვით-გამოხატვის და ღრმა საზრისის განცდის უმთავრეს საშუალებად აქცევს.

მოდერნიზმის პროექტს დიდი დრო არ დასჭირვებია იმისათვის, რომ „ინტელექტუალურ ფუფუნებად“ არ დარჩენილიყო და „საზიარო მოხმარების ობიექტი გამხდარიყო“. აქამდე მოთხრობილი ისტორია XVI საუკუნიდან მეცნიერული რევოლუციით დაიწყო და გალილეო-ნიუტონის თეორიებით, შოტლანდიური განმანათლებლობით, ამერიკული და ფრანგული რევოლუციებითა და გერმანული იდეალიზმით გაგრძელდა. XIX-XX საუკუნეებში კი ეს ახალი დღის წესრიგი და ინდივიდის თვით-გააზრების ახალი მოდელი საზოგადოების ფართო ნაწილისათვის გახდა ხელმისაწვდომი, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რწმენის დამცავი ჯებირები სრულად მოიშალა და რწმენის ალტერნატივებს კიდევ უფრო დიდი გასაქანი მიეცათ.

„მეცხრამეტე საუკუნე ურწმუნობის ზრდით ხასიათდება. ყოველივე ეს ნიშნავს არა მხოლოდ იმას, რომ ადამიანებმა რწმენა დაკარგეს ანდა ეკლესიები და სინაგოგები მიატოვეს, არამედ იმასაც, რომ ახალი პოზიციები განვითარდა, ურწმუნოების ახალი საფეხურები და სივრცეები შეიქმნა.“ მეცხრამეტე საუკუნის ისტორიის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მახასიათებელი ისაა, რომ რელიგიურ რწმენათა ჩამოშლის პროცესი ყველა ევროპულ სახელმწიფოში განსხვავებულად წარიმართა და მათი ერთი ნარატივის მიხედვით ანალიზი შეუძლებელია. როგორც უკვე ვთქვით, ტეილორს აინტერესებს ის, თუ როგორ წარმოგვიდგენდნენ ადამიანები სამყაროს სპონტანურად და, შესაბამისად, როგორც გამოცდიდნენ მასში არსებულ საგნებს.

ახალმა ევროპულმა იდენტობამ საკუთარი თავი შიშებისაგან გაითავისუფლა და დისციპლინარული თვით-აღზრდით საკუთარ თავზე მუშაობას შეუდგა. თუმცა, ყოველივე ამას ნეგატიური შედეგი, მოდერნიზმის სენი ახლავს თან. მიუხედავად ამისა, ეს არის მობილიზაციისა და ავთენტურობის ეპოქა, რომელშიც ღმერთისა და სამყაროს, საკრალურისა და სეკულარულის, იმანენტურის და ტრანსცენდენტურის ურთიერთმიმართებისა და გააზრების მრავალი ფორმა არსებობს და მეტაფიზიკური თუ ონტოლოგიური სტატუსის მიუხედავად, ღმერთი კვლავ ადამიანური ისტორიის თანაავტორად გვევლინება.

მობილიზაციის ეპოქა ეს არის პერიოდი, რომელშიც საზოგადოებრივი მოწყობის ახალი ფორმები წარმოიშვა, ისინი მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან წინა საზოგადოებისაგან, სოციალური წყობისაგან, რომელიც აგებული იყო ეკლესიისა და სამეფოს ურთიერთობის მოდელზე. ახალ მოდელში ინდივიდები აღარ აღიქმებიან იერარქიული წყობის პირისპირ და ეკლესია ეთნოსის მიღმა, თავისუფალი ასოცირების პრინციპზე დაყდნობით წარმოშობს თვით-ორგანიზაციის ახალ ფორმებს. ამ პერიოდის კიდევ ერთი მახასიათებელი ავთენტურობის განცდაა. ავთენტური თვით-გამოხატვის სტილი, რომელიც უწინ მხოლოდ XIX საუკუნის რომანტიული კულტურის წარმომადგენლებისათვის იყო დამახასიათებელი XX საუკუნის მეორე ნახევრის შემდეგ უნივერსალურ მოცემულობად გადაიქცა. მოქალაქეებმა პატივი უნდა სცენ ყველა ინდივიდში არსებულ ინდივიდუალიზმს და მათი თვითრეალიზების უნიკალურ გზას. ავთენტურობის ეპოქა აცხადებს, რომ თითოეულ ადამიანს საკუთარი თავის გამოხატვისა და რეალიზების უნიკალური გზა აქვს და ის თავისუფალია გამოხატოს ეს ინდივიდუალიზმი.

ამ პირობებში, ადამიანთა ნაწილი კვლავაც გამოცდის რელიგიურობის ძველ დამახასიათებელ ნიშნებს, ტრანსცენდენტურობისაგან და მიღმიური მიზნისაგან გამოცარიელებული სამყაროს სიცარიელეს, სულიერ და ფიზიკურ ჯანმრთელობას შორის არსებულ ძლიერ ისტორიულ მეხსიერებას და კვლავაც ეძიებს „სულიერ სახლს“. ამგვარად, ჩვენ საქმე გვაქვს არა რელიგიის გაუჩინარებასთან, არამედ მუდმივ გარდაქმნასთან, ღმერთის ხელახალი ფორმებით მოვლინების ეპოქასთან, „ხელახალ დაბადებასთან“ და საყოველთაოდ გავრცელებული ნარატივების ჰეგემონიის დასასრულთან.“ რელიგიური ძიების ახალ ეპოქაში, უძველეს ქრისტიანულ ინსტიტუციებში მოდერნიზაციის პროცესი შეინიშნება და ეს პროცესი თანამედროვე კულტურასთან თანხვედრას და თეოლოგიის ახალ კონტექსტში განვითარებას გულისხმობს. ყოველივე ეს კი, იმის ფონზე, რომ სულ უფრო და უფრო მეტი ადამიანი მიიჩნევს რელიგიას დრომოჭმულ რწმენათა სისტემად. ამიტომაც, ტეილორი ფიქრობს, რომ სამეცნიერო თუ რელიგიურ წრეებში აღწერილი სეკულარიზაციის სწორხაზოვანი ისტორია „უფრო შესაფერისი ნარატივის“ შექმნას მოითხოვს და ეს ალტერნატიული ნარატივი კოსმიური და სოციალური წარმოსახვების ისტორიაზეა აგებული.

„სეკულარულ ეპოქაში“ წარმოდგენილი ხუთასწლოვანი ისტორიის ჰერმენევტიკული ინტერპრეტაცია, დასავლური სამყაროს სულიერი განვითარებისა და ტრანსფორმაციის პროცესს ურთიერთგადაჯაჭვული გზით აღწერს და ღმერთის მარადიული დაბრუნების თეზისს ემხრობა. ამ ისტორიის დედააზრი არ მდგომარეობს იმაში, რომ ჩვენ წარმატებულად შეგვიძლია ვამტკიცოთ ღმერთის არსებობა-არარსებობის ფაქტი, არამედ იმაში, რომ ჯეროვნად უნდა გავაცნობიეროთ ღმერთის გააზრების თანამედროვე კონდიციები და ფუნდამენტალიზმისათვის დამახასიათებელი, ერთი შეხედვით, „უეჭველი“ რელიგიური თუ ანტირელიგიური რწმენებისა და იდეოლოგიზებული დებატების მიღმა, საზრისთა სამყაროს შემოქმედებითი შენების რთული, ევოლუციური და განუსაზღვრელი პროცესი დავინახოთ.