შუა საუკუნეების ქართული ფილოსოფია პროკლესეული პლატონიზმის კონტექსტში

23.03.2020

I

ის ისტორიული ფენომენი, რომელმაც „შუა საუკუნეების ფილოსოფიის“ სახით ფილოსოფიური აზროვნების ისტორიის სახელმძღვანელოებში დღემდე მყარი ადგილი დაიკავა, ახალ კლასიფიკაციას მოითხოვს. თუკი XX საუკუნის მეორე ნახევარში მთავარი ამოცანა ლათინურენოვანი დასავლეთის შუა საუკუნეების ფილოსოფიის კლერიკალი მმართველების ბატონობისაგან გათავისუფლება და ფილოსოფიის ისტორიული კვლევების აპრობირებული საშუალებების მეშვეობით მისი შესწავლა იყო, XXI საუკუნის დასაწყისისთვის, გლობალიზაციის ეპოქაში, არა მარტო შუა საუკუნეების, არამედ დასავლური ფილოსოფიის მთელი ისტორიული მემკვიდრეობის შეფასება, მულტიპოლარული სამყაროს შიგნით, თვით დასავლეთ ევროპის განვითარებისა და მნიშვნელობის ხელახალი შეფასების პერსპექტივიდან გამომდინარე, ახალ ამოცანებს წამოჭრის. უფრო მეტიც, საჭიროა დასავლური ფილოსოფიის როლის ახალი განსაზღვრა ფილოსოფიური აზროვნების გლობალურ კონტექსტში: ეს ვრცელდება თანამედროვეობაზე, მაგრამ, ამასთანავე, წარსულის განმარტების დროსაც იჩენს თავს. იმ საბედისწერო ევროპოცენტრიზმს, რომელიც დასავლეთ ევროპის მაღალი კულტურებისთვის ყოველთვის იყო დამახასიათებელი, თანამედროვე ფილოსოფიის ისტორიოგრაფიაში არავითარი მომავალი არ აქვს; ამასთან, უკვე, ცხადი ხდება ახლებური აზროვნების გარკვეული მომენტები და თანდათან, ნაბიჯ-ნაბიჯ ყალიბდება ახალი ხედვის პერსპექტივაც: ის დასავლურ ფილოსოფიას აფასებს, როგორც მნიშვნელოვან კვანძს ფილოსოფიური აზროვნების ინტერნაციონალური ქსელის სტრუქტურაში და საკუთარ ისტორიას გაიაზრებს, როგორც მისკენ მიმავალ გზას. ამ თვალსაზრისით ლათინურენოვანი დასავლეთის ფილოსოფია ახალ განსაზღვრებას საჭიროებს. ვინც ამ სახით კვლევის განსხვავებულ მიმართულებას დასახავს, ის ჩვენამდე მოღწეულ ძველ ტექსტებში აქამდე უცნობი და ფარული ასპექტების დანახვასაც შეძლებს.

პროკლეს ფილოსოფიის წარმოშობა და გავლენის ისტორია შესაძლებლობას იძლევა ამ თეზისის დასაბუთებისათვის. ამ გვიანანტიკელმა მოაზროვნემ ნეოპლატონური ელემენტებით გაჯერებული დიდი გავლენის მქონე კონცეფცია განავითარა. პროკლემ ამ შედეგს იმით მიაღწია, რომ დასახმარებლად დიდი და მდიდარი ტრადიცია მოიხმო: პლატონთან და მის მიმდევრებთან განსწავლულმა ნეოპლატონიკოსებმა უზრუნველყვეს წინასოკრატელებისგან მომდინარე ფილოსოფიური აზროვნების უწყვეტობა აღმოსავლეთ რომის იმპერიის დასასრულისა და ბიზანტიის იმპერიის დასაწყისისათვის. გვიანდელი პერიოდის სხვა მოაზროვნეების მსგავსად, პროკლეც თავის თეორიულ მონახაზებში ბერძნულ ფილოსოფიურ მემკვიდრეობას მიმართავდა; მან ის განავრცო და ფილოსოფიური აზროვნება მაღალ დონემდე განავითარა. პროკლემ დიდი გავლენა მოახდინა შემდგომ თაობებზე.

ამ სანიმუშო გავლენის ასახსნელად ერთი დამატებითი მიზეზი არსებობს: გვიანანტიკური პლატონური ფილოსოფია უფრო მეტი იყო, ვიდრე მხოლოდ ლოკალური მოვლენაა. მის წამყვან წარმომადგენლებს გვიანი პერიოდის რომაულ კულტურულ წრეებთან არა მხოლოდ მრავალმხრივი პიროვნული კონტაქტები ჰქონდათ, არამედ ეს დიფერენცირებული კავშირები იმპერიის ყველაზე შორეულ წერტილებსაც სწვდებოდა. განათლებული სამყაროს ყველა ნაწილიდან დაინტერესებული ადამიანები ისწრაფოდნენ ათენისა და ალექსანდრიისაკენ, რადგან ისინი ფილოსოფიური აზროვნების აღიარებულ ცენტრებად ითვლებოდა. უკვე იმ დროისათვის გვიანანტიკური ფილოსოფიის გავლენის სფერო კავკასიასაც მისწვდა.

პლატონი, პლატონური აკადემია და მისი წარმომადგენლები ხშირად უსვამდნენ ხაზს ახლო აღმოსავლეთის მითების დიდ მნიშვნელობას. პროკლე პატივს მიაგებდა ყველა ღმერთს და ზეიმობდა მათ დღესასწაულებს. დამასკიოსი იცნობდა არა მხოლოდ თავისი დროის პლატონური თეოლოგების კონცეფციებს, არამედ იგი აღმოსავლური მითოლოგიის გარკვეულ ელემენტებსაც იკვლევდა (მაგალითად, ასკლეპიადესა და ჰერაისკოსის ეგვიპტურ თეოლოგიებს). ამდენად, ამ მოაზროვნეებმა განსხვავებული კულტურებისაგან მომდინარე სამყაროს კონცეფციები გამოიკვლიეს და, ამასთანავე, მათი თეოლოგიისა და კოსმოგონიის პლატონიზება მოახდინეს. თუმცა ამას გარკვეული წინააღმდეგობაც ახლდა თან. როცა პროკლე ათენში პლატონურ აკადემიას ხელმძღვანელობდა, მას დაბრკოლების გარეშე შეეძლო ისეთი ტექსტი შეედგინა, როგორიც „თეოლოგიის საწყისებია“. ალექსანდრიაში კი, ამის საპირისპიროდ, უკვე ქრისტიანი ფუნდამენტალისტები ხელს უშლიდნენ ტრადიციულ წარმართულ პლატონიზმს. თუმცა, მის შემდგომ ფართო გავრცელებაზე ის მიუთითებს, რომ, აგათიას მიხედვით, პლატონური ფილოსოფიის მიმართ სპარსეთში მეფე ხოსრო დიდ ინტერესს იჩენდა. იუსტინიანეს მიერ 529 წელს პლატონური აკადემიების დახურვის შემდეგ, დამასკიოსი, თავის რამდენიმე თანამოაზრესთან ერთად, მოკლე დროით სპარსეთში გაიხიზნა. ათენსა და ალექსანდრიაში, ფილოსოფიური მეტროპოლიების დაღმასვლის შემდეგ, მათ მემკვიდრეობაზე პრეტენზია კონსტანტინოპოლმა განაცხადა.

ამ ეპოქამ ბიზანტიური ფილოსოფიის დაბადება გვაუწყა. ნეოპლატონური აზროვნება იქ, რა თქმა უნდა, მხოლოდ იმის გამო გადარჩა, რომ ის ქრისტიანობას დაუკავშირდა: „არეოპაგიტული კორპუსი“ სწორედ გაბატონებული წარმართული ნეოპლატონური ფილოსოფიის ქრისტიანულ ჩანაცვლებას წარმოადგენდა, ან კიდევ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ნეოპლატონიზმი, რომელიც დიდ მსგავსებას ამჟღავნებდა მითოლოგიასთან, ახლა ხსნის შესახებ წარმატებულ აღმოსავლურ რელიგიას დაუკავშირდა და აღმოსავლეთის ის გავლენები უარყო, რომელიც წარმართულად ითვლებოდა. „ორიენტალიზირებული პლატონიკოსების“ თეორიული პროექტები კი ისევე დაემხენ, როგორც მათი ღმერთები.

ამ გარემოში პროკლეს ზოგიერთი ნაშრომი საეჭვოდ გამოიყურებოდა. ბიზანტიელები ამ ტექსტებზე უარს არ ამბობდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ მათი სახელწოდება „პლატონური თეოლოგია“ და „თეოლოგიის საწყისები“ იყო. უფრო მეტიც, ისინი არა მხოლოდ შენარჩუნდნენ და ბიზანტიური სულიერი ისტორიის ქარტეხილებს გადაურჩნენ, არამედ, თარგმანების მეშვეობით, აღმოსავლეთ რომის იმპერიის მიღმაც დიდი გავლენა შეიძინეს. აღსანიშნავია, რომ აქ პროკლეს „თეოლოგიის საწყისები“ მთავარი ტექსტი აღმოჩნდა.

II

ბერძნული კულტურის დიდმა გავლენამ აღმოსავლეთზე ირიბად ანტიკური აზროვნების გადარჩენა განაპირობა. ბიზანტიას ეს ფილოსოფიური მემკვიდრეობა რომ არ აეთვისებინა, უარეყო ან კიდევ გაენადგურებინა, მრავალი მნიშვნელოვანი ტექსტი მათ ენობრივ ველში, მართალია, გაქრებოდა, მაგრამ მათი სულისკვეთება არც ერთ შემთხვევაში არ დაიკარგებოდა; უფრო მეტიც, ბერძნული აზროვნება განსხვავებულ ვითარებაში, არაბული კულტურის სფეროში განაგრძობდა არსებობას. ვერც იმას ავუვლით გვერდს, რომ ნეოპლატონიზმმა არაბული ფილოსოფიის ფორმირება დააჩქარა. მისი ირიბი გავლენები შემდგომში არაბების მისტიკურ აზროვნებას გასცდა და სპარსეთსა და, ზოგადად, აღმოსავლეთზე გავრცელდა. პროკლეს სპეციფიკურ-არაბული რეცეფციის შესახებ გერჰარდ ენდრესმა 1973 წელს შექმნა ვრცელი გამოკვლევა სახელწოდებით „Proclus arabus“. ამ ნარკვევში მან გამოაქვეყნა პროკლეს „თეოლოგიის საწყისების“ არაბული ფრაგმენტები: ეს ამონაკრებები კარგად აჩვენებს, თუ რა აინტერესებდათ არაბ ფილოსოფოსებსა და მთარგმნელებს პროკლეს ამ ნაშრომში; ეს ტექსტები ირიბად იმ შინაარსის დოკუმენტირებასაც ახდენენ, რომელსაც ისინი უარყოფდნენ: ისეთი მკაცრად მონოთეისტური რელიგია, როგორიც ისლამია, პროკლეს წარმართულ ღმერთების თეოლოგიაზე მხოლოდ უარყოფით რეაგირებას მოახდენდა, მაგრამ „თეოლოგიის საწყისების“ თეორემათა ფილოსოფიური აზრის სიღრმე და სიცხადე არაბებისთვის მაინც სარწმუნო აღმოჩნდა: წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი ამ მნიშვნელოვან ნაშრომს სრულად უარყოფდნენ.

ენდრესმა, ყოველ შემთხვევაში, აჩვენა, თუ რა სარგებელის მიღება შეეძლოთ ფილოსოფიის ისტორიკოსებს ამ მცირედი მემკვიდრეობიდან; მან გამოიკვლია ამ თარგმანის ენობრივი თავისებურება, ბერძნულიდან არაბულ ენაზე შესრულებული სხვა თარგმანების კონტექსტში. ამასთან ერთად, მან რჩეული ფრაგმენტებიც თარგმნა გერმანულ ენაზე. ვისაც პროკლეს ფილოსოფიის არაბულ სივრცეში კვლევის სიღრმისეული შესწავლა სურს, ის აქ საინტერესო ანალიზსა და განაზრებებს იპოვის. ამასთან ერთად, ენდრესის ნაშრომში, აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის ფილოსოფიური აზროვნების ტრანსფორმაციის თავისებურების შესანიშნავი ანალიზია წარმოდგენილი. ეს ინტერკულტურული პროცესი მეცნიერებისთვის კვლავაც მრავალ ამოცანას წამოჭრის.

ბიზანტიელები პროკლეს ფილოსოფიურ თეოლოგიას არაბებზე უფრო გვიან, მაგრამ გაცილებით ფართოდ შეისწავლიდნენ. 1984 წელს, ა. დ. ანგელოუმ გამოსცა ნიკოლოზ მეთონელის ვრცელი კომენტარი პროკლეს „თეოლოგიის საწყისების“ შესახებ. ნიკოლოზ მეთონელი გარდაიცვალა 1160 და 1166 წლებს შორის; ამ კომენტარზე იგი, სავარაუდოდ, გარდაცვალებამდე მუშაობდა. ერთი მხრივ, ნიკოლოზ მეთონელს ჰქონდა იდეალური შესაძლებლობა პროკლეს რეცეფციის განსახორციელებლად, იმიტომ, რომ ორივე, როგორც ორიგინალი, ასევე მისი კომენტატორი ბერძნულ ენობრივ ველს წარმოადგენდა. ცხადია, ამ შემთხვევაში, თარგმანი საჭირო არ იყო. მეორე მხრივ, აქ პროკლეს ნაშრომს ფილოსოფოსი კი არ განმარტავდა, არამედ თეოლოგი, რომელმაც, გასაგები მიზეზების გამო, ამ ნაშრომის ყოველმხრივი უარყოფა დაისახა მიზნად. ის, რომ მას იმ დროისთვის ამგვარი პოლემიკური ნაშრომის შექმნა საჭიროდ მიაჩნდა, მრავლისმეტყველია. ეს ირიბად იმ გავლენასაც აჩვენებს, რაც იმდროინდელ ბიზანტიაში ნეოპლატონურმა ფილოსოფიამ ჰპოვა. რადგან მისმა მოწინააღმდეგებმა მთელი ის სიდიადე შეიცნეს, რაც წარმართული წარსულის ამ ფილოსოფოსის ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ ტექსტებში იყო დაფარული, მათ აუცილებლობლად ჩათვალეს მათი დამაჯერებელი უარყოფა.

ამდენად, ნიკოლოზ მეთონელის კომენტარზე ერთი თვალის გადავლებაც კი საკმარისია, რომ გავიგოთ, თუ რა იყო მიუღებელი ამ ბიზანტიელი თეოლოგისთვის პროკლეს წარმართულ ფილოსოფიაში. როცა პროკლე ერთ-ერთ თავში წერს: „ყოველი ღმერთი არსებობს...“, ამაზე ნიკოლოზ მეთონელი სრულიად ცალსახად პასუხობს: „ყოველი ღმერთი კია არა, არამედ ერთი ღმერთი...“. ყოველივე ეს აისახა კიდეც იმ ლიტერატურაში, რომელიც ნიკოლოზ მეთონელმა თავის კომენტარში დაამუშავა: იგი, მეტწილად, წმინდა წერილს მიმართავდა, მაგრამ, ამასთანავე, ხშირად იყენებდა „არეოპაგიტულ კორპუსს“, ბერძნული ფილოსოფიიდან კი მხოლოდ არისტოტელეს შესახებ აკეთებდა შენიშვნებს.

ნიკოლოზ მეთონელი და მისი ნაშრომები დავიწყებას არასდროს მისცემია. ბიზანტინისტები უფრო ადრე დაინტერესდნენ ამ მოაზროვნით, ვიდრე ფილოსოფიის ისტორიკოსები, რომლებმაც იგი მეტად თუ ნაკლებად დაივიწყეს. მიუხედავად იმისა, რომ უკვე ადრე არსებობდა ნიკოლოზ მეთონელის ნაშრომის შესახებ გამოკვლევები, მრავალი პრობლემა ჯერ კიდევ დეტალურ შესწავლას საჭიროებს. აქ, ამავე დროს, მნიშვნელოვანია შემდეგი რამ: ყველა შედარებით ანალიზს, რომელმაც „თეოლოგიის საწყისების“ სხვა ცნობილი კომენტარებიც უნდა მიიღოს მხედველობაში, შეუძლია ამ საგრძნობი ნაკლის შევსება.

შუა საუკუნეების ბიზანტიური ფილოსოფიის გავლენის სფეროს საქართველოც მიეკუთვნებოდა. ამ პერიოდის ქართველი მოაზროვნეები განსაკუთრებულ ინტერესს იჩენდნენ ბერძნული ენისა და ლიტერატურისადმი, ძველქართულ ენაზე თარგმნეს მრავალი მნიშვნელოვანი ფილოსოფიური ტექსტი და ამ პროცესში მათი ინტერესის საგანი გახდა ნეოპლატონიკოსები და პროკლე. იოანე პეტრიწის (XII ს.) სახით პროკლემ კონგენიალური კომენტატორი და მთარგმნელი პოვა; გასაოცარია, რომ ამ წყაროებმა გაუძლო იმ დიდ რყევებს, რაც ქართულმა კულტურამ გარე თუ შიდა ხელშემშლელი ფაქტორების გამო განიცადა შემდგომ საუკუნეებში. საქართველოში პეტრიწს დიდი გავლენა ჰქონდა, რასაც მის შესახებ არსებული ვრცელი სპეციალური ლიტერატურის სია აჩვენებს: ვინც თ. ირემაძის დისრეტაციას გაეცნობა, ის ამის შესახებ სრულყოფილ ინფორმაციებს მიიღებს. სულ ცოტა ხნის წინ ითარგმნა პროკლეს „თეოლოგიის საწყისების“ პეტრიწისეული კომენტარი გერმანულად. სანამ პროკლეს კვლევის სფეროში თანამედროვე ქართული ფილოსოფიის მიღწევები იქნება შესაბამისად დაფასებული, საჭიროა პროკლეს „თეოლოგიის საწყისების“ გავლენის იმ კომპლექსური ისტორიის წარმოჩენა, რაც ლათინურენოვან დასავლეთში განხორციელდა.

დასავლეთში „თეოლოგიის საწყისების“ ლათინურენოვანმა თარგმანმა სავსებით უნიკალური და ფართო გავლენა პოვა. ამისთვის, რა თქმა უნდა, ხანგრძლივი ისტორიული პროცესი იყო საჭირო. როგორ მოხდა ის, რომ ბერთოლდ მოსბურგელი ისე უარყოფით დამოკიდებულებას არ ამჟღავნდებდა წარმართული ღმერთების თეოლოგიის მიმართ, როგორც შუა საუკუნეების სხვა მრავალი ფილოსოფოსი; უფრო მეტიც, იგი პროკლეს ინტენსიურად შეისწავლიდა და, ამასთან ერთად, საკუთარ აზროვნებაში მისი იდეების ნაყოფიერ ინტეგრირებას ახერხებდა? ამ პრობლემატიკის წინარე ისტორიაზე ყურადღების გამახვილება მის შემდგომ გაგებას უწყობს ხელს.

უპირველეს ყოვლისა, ჩვენ აქ გვხვდება ანტიკური ღმერთების შესახებ ლათინელი მამების მნიშვნელოვანი და ვრცელი მოსაზრებანი, რომლებიც კრიტიკულ პათოსს მოკლებულნი არ იყვნენ. ავგუსტინეს ნაშრომი De civitate Dei ამის თვალსაჩინო მაგალითია. მოგვიანებით, პირველ რიგში, XII საუკუნის ფილოსოფოსებმა გამოავლინეს განსაკუთრებით დიდი ინტერესი წარმართული ღვთაებების მიმართ და მათ ხელთ არსებული ინფორმაციები პლატონის ფილოსოფიის რეცეფციისთვის გამოიყენეს.

მას შემდეგ, რაც Corpus Aristo­telicum-ი თანდათანობით აღწევს ლათინურენოვან დასავლეთში, ანტიკურ რელიაგიასთან დაკავშირებული არისტოტელეს მისტიკური შეხედულებები იქცა დუსკუსიის საგნად. არისტოტელეს კომენტატორები შუა საუკუნეებიდან ცდილობდნენ ეპოვნათ მისასვლელი გზა ამ წარმართულ აზროვნებასთან. ალბერტ დიდმაც არ აარიდა თავი ამ ამოცანას. ამ საკითხების მისეული ანალიზი XIII საუკუნის შუა წლებში არსებული მითოლოგიური კვლევის შესანიშნავ ნიმუშად შეიძლება შეფასდეს.

ალბერტ დიდმა, ანტიკური მითოსის შესწავლის შედეგად, ნიადაგი მოამზადა პროკლეს ღმერთების შესახებ მოძღვრების რეცეფციისთვის შუა საუკუნეებში. ალბერტისაგან მომდინარე იმპულსებმა განსაკუთრებით მის სკოლაში პოვა ნაყოფიერი ნიადაგი. ალბერტის მცდელობების გარეშე ბერთოლდ მოსბურგელის მოძღვრება ღმერთების შესახებ, რომელიც მან პროკლეს „თეოლოგიის საწყისების“ კომენტარში ჩამოაყალიბა, წარმოუდგენელი იქნებოდა. ბერთოლდს საკუთარი ფილოსოფია ესმოდა, როგორც თეოლოგია და ის ღვთაებრივის შესახებ მეცნიერებად წარმოედგინა. ეს მან ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის მისტიკური თეოლოგიისა და ღმერთების შესახებ პროკლეს მოძღვრების სინთეზის გზით განახორციელა: არეოპაგელთან „დაფარული ღმერთი“ გამოვლინდება მყარი ძირეული პრინციპებით, რომელსაც ბერთოლდი, პროკლეზე დაყრდნობით, „ღმერთებს“ უწოდებს. ამდენად, ღმერთების შესახებ მოძღვრება ბერთოლდის ფილოსოფიური კონცეფციის არსს წარმოადგენს. თუ რამდენად დააზარალა ყოველივე ამან გერმანელი დომინიკანელის რეცეფცია, აქ ღიად უნდა დარჩეს: ყოველ შემთხვევაში, მისმა კომენტარმა გვიან შუა საუკუნეებში დიდი გავლენა და გავრცელება ვერ პოვა. ის სულ რაღაც ორი ხელნაწერის სახით არსებობს. ამ ნაშრომის თანამედროვე გამოცემა დაიწყო Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi-ის ფარგლებში. მიუხედავად ამისა, ბერთოლდ მოსბურგელი დღესაც ნაკლებად ცნობილ ფილოსოფოსად რჩება. ამას თავისი მიზეზები აქვს: ცოტა ვინმე თუ ჰბედავს ბერთოლდის უზარმაზარი კომენტარის შეუღწევად ბურუსში შესვლას, რომელიც მან მომავალ თაობებს დაუტოვა. ეს ძალიან ართულებს მისი აზროვნების შესახებ სრული წარმოდგენის შექმნას. გარდა ამისა, ბერთოლდის მეთოდოლოგიური მუშაობის წესი აფრთხობს მის მკვლევრებს: მის მიერ მრავლად თავმოყრილ ციტატებში ხშირად იჩქმალება მისი დამოუკიდებელი აზროვნების კონტურები. ამის გამო, ზოგიერთი პუბლიკაცია ბერთოლდის აზროვნების მხოლოდ ცალკეულ ასპექტებს ეხება და, ამდენად, მხოლოდ ცალმხრივ პერსპექტივებს ავითარებს.

III

პროკლეს ტექსტებმა დიდი კვალი დატოვა არაბ, ბიზანტიელ, ქართველ და დასავლეთის ლათინელ მოაზროვნეებზე. ეს თანდათან ხდება ცხადი: კვლევა-ძიების პირველი ფაზისთვის, უპირველეს ყოვლისა, საჭირო იყო შესაბამის ენებზე არსებული თარგმანებისა და კომენტარების გამოვლენა. ისინი, დღეს, უკვე სხვადასხვა სახით, კვლევისა და ინტერპრეტაციის საგანია. თუმცა, ვისაც საკუთარი ორიგინალური აღმოჩენების წარმოდგენა სურს, ის სხვა გზით უნდა წავიდეს და მრავალი დაბრკოლება უნდა გადალახოს. განსაკუთრებით საინტერესო და ნაყოფიერი პროკლეს ფილოსოფიური მოძღვრების შესაბამისი რეცეფციების ინტერკულტურული შედარების პერსპექტივა შეიძლება აღმოჩნდეს. თუმცა ეს დიდ ენობრივ კომპეტენციას მოითხოვს. ფილოსოფიის ისტორიკოსმა, რომელსაც „თეოლოგიის საწყისების“ სრული რეცეფციის ისტორიის მოცვა და დამუშავება სურს, უპირველეს ყოვლისა, უნდა იცოდეს არაბული, ძველქართული, ბიზანტიური და ლათინური ენები, თუმცა, ამასთანავე, აღმოსავლეთ და დასავლეთ ევროპის ენებზე (ინგლისური, გერმანული, ფრანგული, იტალიური და რუსული) არსებული მეორადი ლიტერატურის დამუშავებაც უნდა შეეძლოს. ენების ეს ჩამონათვალიც კი მიუთითებს, რომ აქ მრავალი სირთულე არსებობს და, სავარაუდოდ, კიდევ დიდხანს იარსებებს.

ამ მდგომარეობამ ერთ დროს კვლევის იზოლირება გამოიწვია. იმ კომენტარის გამოცემა და ანალიზი, რომელიც ბერთოლდ მოსბურგელმა შექმნა, ამის საუკეთესო მაგალითია. XX საუკუნის 90-იან წლებამდე ამ სფეროს წამყვანი მკვლევრებისთვის პროკლეს ქართული რეცეფცია სრულიად უცნობი იყო, მიუხედავად იმისა, რომ ფილოსოფიის მხოლოდ ერთეულმა ისტორიკოსებმა თუ იცოდნენ ამ ტრადიციის შესახებ, მაგრამ ხელი არ მიუწვდებოდათ მასზე. ის, რაც ყველა ქართველი ფილოსოფოსისათვის ნაცნობი იყო, დასავლეთის ფილოსოფოსთათვის მიუწვდომელი აღმოჩნდა. საამისოდ მრავალი ისტორიული მიზეზი არსებობს, რომელთაგან აქ ყველა მათგანს ვერ განვიხილავთ; კვლევის შედეგების გაცვლა-გამოცვლას განსაკუთრებით ხელს უშლიდა მსოფლიოს პოლიტიკური დაყოფა, კერძოდ კი, ე.წ. აღმოსავლეთ-დასავლეთის კონფლიქტი; ის არ იძლეოდა ამ ორ კულტურას შორის კონტაქტის შესაძლებლობას, რის გამოც დასავლეთის მკვლევრებს არა მხოლოდ კომპეტენცია, არამედ პროკლეს რეცეფციის ამ მიმართულების გაცნობის შესაძლებლობაც კი არ ჰქონდათ. დასავლური სამყაროსთვის პროკლეს ქართული და ლათინურენოვანი კომენტარების შედარება იმ დროს სრულიად შეუძლებელი იყო.

ამ ჩაკეტილი სიტუაციის შეცვლა მხოლოდ ქართველ ფილოსოფოსებს ხვდათ წილად. XX საუკუნის 90-იანი წლებიდან ქართველ მოაზროვნეებს კვლავაც მიეცათ დასავლეთში მოგზაურობის შესაძლებლობა. იმ დროს, როცა თენგიზ ირემაძე თავის დისერტაციას ამზადებდა, ბოხუმის რურის უნივერსიტეტში არსებულ მკვლევართა იმ ჯგუფს შეხვდა, რომელიც პროკლეს ბერთოლდისეული კომენტარის სწორედ იმ ნაწილების გამოცემით იყო დაკავებული, ინტელექტის თეორიას რომ ეხება. მათ თ. ირემაძეს თავიანთი ნამუშევრები გააცნეს; ამასთან ერთად შეიქმნა უნიკალური დიალოგის წარმართვის შესაძლებლობა, რომელშიც უმთავრესი ადგილი დაიკავა შუა საუკუნეების ფილოსოფიის საკვანძო პრობლემებმა და ალბერტ დიდის სკოლის შესახებ არსებულმა უახლესმა გამოკვლევებმა. გადამწყვეტი ნაბიჯი ამ ახალი მიმართულებით თავად თენგიზ ირემაძემ გადადგა თავის დისერტაციაში: მასში მან არა მარტო გვიანანტიკელი მოაზროვნის, პროკლეს ცენტრალური კონცეპტის შუა საუკუნეების ლათინურენოვან დასავლეთში არსებული რეცეფციის რეკონსტრუირება მოახდინა, არამედ, უფრო მეტიც, მან თავისი კვლევა-ძიებისას „თეოლოგიის საწყისების“ ძველქართული წყაროები გამოიყენა: აქ მან პირველად გამოკვეთა განსაკუთრებული ინტერკულტურული შედარების შესაძლებლობა; პროკლეს რეცეფციის განვითარების ამ ორივე ხაზს ერთმანეთზე გავლენა არ მოუხდენია და არც ტექსტების აღრევას და კვეთას ჰქონია ადგილი. თუმცა ორივე მიმართულება ერთი გვიანანტიკური წყაროდან საზრდოობდა. თ. ირემაძემ ნათლად დაინახა, რომ სწორედ აქ, ერთმანეთისაგან დაშორებულ ენობრივ კულტურებში, გახდა შესაძლებელი პროკლეს ფილოსოფიური თეორემების მსგავსებისა და განსხვავების მრავალხრივი მიზეზების დეტალური შესწავლა. მისი დისერტაცია გაცილებით მეტია, ვიდრე პროკლეს ფილოსოფიის რეცეფციის ისტორიიის შესახებ წარმოდგენილი ერთი სპეციალური ნაშრომი: მან თავის დისერტაციაში გააერთიანა განსხვავებულ ინტერპრეტაციათა მიმართულებები და ამის შედეგად საფუძველი შექმნა ინტერკულტურული კვლევის სფეროს შექმნისთვის. სწორედ ეს გამოარჩევსა და განასხვავებს მის ნაშრომს იმ მრავალი პუბლიკაციისაგან, რომელიც დღემდე შექმნილა დასავლეთში პროკლეს ფილოსოფიის რეცეფციის ისტორიის შესახებ.

მსგავსი რამ პროკლეს რეცეფციის განვითარების სხვა მიმართულებების შესახებაც უნდა გაკეთდეს: ის რეფლექსიები და ურთიერთგავლენები, რაც ზემოთ დასახელებულ – განსხვავებული კულტურული წარმომავლობის – ტექსტობრივ ჯგუფებს შორის იკვეთება, გამოკვლეული უნდა იქნეს. თუ რისი გაკეთება შეუძლია ქართულ მეცნიერებას საამისოდ, კარგად იციან მისმა ისეთმა წამყვანმა წარმომადგენლებმა, როგორიც თავად თ. ირემაძეა.

რა დასკვნები უნდა გამოიტანოს დასავლურმა ფილოსოფიამ იმ პრობლემებიდან, რომელსაც პროკლეს „თეოლოგიის საწყისების“ გავლენის ისტორია წარმოაჩენს? მას, პირველ ყოვლისა, უნდა ჰქონდეს სურვილი, რომ განსხვავებული კულტურებისაგან მომდინარე ფილოსოფია უფრო უკეთ გაიცნოს, ვიდრე აქამდე: რადგან ევროპოცენტრიზმი არა თუ მოძველდა, არამედ კვდება კიდეც; მართალია, ის ნელ-ნელა, მაგრამ უდავოდ კვდება. ის იმიტომ კვდება, რომ მომავალი მის მხარეს უკვე აღარ არის!

გერმანულიდან თარგმნა ლალი ზაქარაძემ

ბიბლიოგრაფია:

• W. Beierwaltes, Proklos. Grundzüge seiner Metaphysik, 2. Aufl., Frankfurt am Main 1979.
• B. Kendall, R. W. Thomson (Ed.), Definitions and Divisions of Philosophy by David the Invincible Philosopher (Armenian Texts and Studies 5 ), California 1983.
• G. W. F. Hegel, Vorlesungen über die Geschichte der Philo­sophie II [Werke in zwanzig Bänden, Bd. 19], Frankfurt am Main 1971.
• U. R. Jeck, Platonica orientalia. Aufdeckung einer philosophischen Tradition, Frankfurt am Main 2004, გვ. 73-77, 82-86, 95-97, 114-119.
• Proklos, Elementatio thelogica, ed. E. R. Dodds, Oxford 21963.
• A. Schimmel, Mystische Dimensionen des Islam. Die Geschichte des Sufismus, 2. Aufl., München 1992.
• G. Endress, Proclus Arabus: Zwanzig Abschnitte aus der Institutio theologica in arabi­scher Übersetzung (Beiruter Texte und Studien 10), Beirut – Wiesbaden 1973.
• G. Endress, The new and improved platonic theology. Proclus arabus and the islamic philosophy, in: A. Ph. Segonds, C. Steel (Ed.), Proclus et la théologie platonicienne. Actes du Colloque International de Louvain (13-16 mai 1998), Leuven – Paris 2000.
• Nicholas of Methone. Refutation of Proclus’ Elements of Theology. A critical Edition with an introduction on Nicholas’ Life and Works by A. D. Angelou (Corpus Philosophorum Medii Aevi 1), Leiden 1984.
• G. Podskalsky, Nikolaos von Methone und die Proklosrenaissance in Byzanz, in: Ori­entalia Christiana Periodica 42 (1976).
• T. Iremadze, Konzeptionen des Denkens im Neuplatonismus. Zur Rezeption der Proklischen Philosophie im deutschen und georgischen Mittelalter: Dietrich von Freiberg – Berthold von Moosburg – Joane Petrizi (Bochumer Studien zur Philosophie 40), Amsterdam – Philadelphia 2004.
• Ioane Petrizi, Kommentar zur Elementatio theologica des Proklos. Übersetzung aus dem Altgeorgischen, Anmerkungen, Indices und Einleitung. Herausgegeben von L. Alexidze und L. Bergemann (Bochumer Studien zur Philosophie 47), Amsterdam – Philadelphia 2009.
• Proclus, Elementatio theologica, translata a Guillelmo de Morbecca, ed. H. Boese, Leuven 1987.
• Bertoldo di Moosburg. Expositio super Elementationem theologicam Procli: 184-211 (De animabus), ed. L. Sturlese (Temi e Testi 18), Rom 1974.; Berthold von Moosburg, Expositio super Elementationem theologicam Procli. Prologus. Propositiones 1–13, hg. v. M. R. Pagnoni-Sturlese u. L. Sturlese mit einer Einl. v. K. Flasch (Corpus Philosphorum Teutonicorum Medii Aevi [CPTMA] VI, 1), Hamburg 1984.