მიტროპოლიტი იოანე (ზიზიულასი)

ადამიანი და ცხოველები

27.11.2024

მიტროპოლიტი იოანე ზიზიულასი - ბოლო დროის უმნიშვნელოვანესი მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველი - დაიბადა 1931 წლის 10 იანვარს საბერძნეთში, ქ. კოზანში. იგი განისწავლა თესალონიკის, ათენის, ბოსეს, ჰარვარდის უნივერსიტეტებში. აკადემიურ მოღვაწეობას ეწეოდა ათენის, ედინბურგის, გლაზგოს, თესალონიკის უნივერსიტეტებში, ასევე, ლონდონის სამეფო კოლეჯში. სხვადასხვა დროს იკავებდა მსოფლიო საპატრიარქოში არაერთ თანამდებობას.

1986 წლის 17 ივნისს გამორჩეულ იქნა კონსტანტინოპოლის ეკლესიის მღვდელმთავრად. იმავე წლის 22 ივნისს მას ხელი დაასხეს და მიენიჭა პერგამონის მიტროპოლიტის ტიტული. მის მრავალრიცხოვან ნაშრომთაგან აღსანიშნავია: „ეკლესიის არსი“ (1981 წ.), „ყოფიერება, როგორც თანაზიარება: სწავლება პიროვნულობისა და ეკლესიის შესახებ“ (1985 წ.), „ქმნილება, როგორც ევქარისტია“ (1992 წ.), „თანაზიარება და სხვადყოფნა: შემდგომი გამოკვლევები პიროვნებისა და ეკლესიის შესახებ“ (2006 წ.), „ლექციები დოგმატიკაში“ (2008 წ.), „ევქარისტიული თანაზიარება და სამყარო“ (2011 წ.) და სხვ.

მიტროპოლიტი იოანე გარდაიცვალა 2023 წლის 2 თებერვალს.

2019 წლის 30 ოქტომბერს, ახალი საქართველოს უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ და სოციალურ მეცნიერებათა ფაკულტეტის საბჭოს გადაწყვეტილებით, პერგამონის მიტროპოლიტ იოანეს (ზიზიულასი) მიენიჭა საპატიო დოქტორის წოდება, მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველების განვითარებასა და პოპულარიზებაში შეტანილი განსაკუთრებული წვლილისათვის.

მოცემული ფრაგმენტი თარგმნილია შემდეგი გამოცემიდან: Priests of Creation, John Zizioulas on Discerning an Ecological Ethos, Edited by J. Chryssavgis and N. Asproulis, London - New York: T&T Clark, 2021, გვ. 197-203.

ქართულად თარგმნა ბექა ძოწენიძემ

„დადგება მგელი ცხვართან ერთად და ვეფხვი დაბინავდება ციკანთან ერთად. ხბო, ლომი და ნასუქალი პირუტყვი ერთად იქნებიან და ჩვილი ბავშვი წაუძღვება მათ. ძროხა და დედა დათვი ერთად მოსძოვენ და მათი შვილები ერთმანეთის გვერდით დაწვებიან, ლომი ძროხასავით შეჭამს ჩალას. ძუძუთა ბავშვი უნასის ხვრელთან ითამაშებს და ძუძუანასხლეტი ასპიტის ბუდეში ჩაყოფს ხელს. არავინ იბოროტებს და არავინ იბილწებს მთელ ჩემ წმიდა მთაზე, რადგან აივსება მიწა უფლის ცოდნით, როგორც ზღვა არის წყლებით დაფარული. იმ დღეს ხალხთა დროშად იდგება იესეს ფესვი და მისკენ დაიწყებენ დენას ტომები; დიდება იქნება მისი საშვებელი“ (ეს. 11:6-10).

ესაია წინასწარმეტყველის ეს სიტყვები ხატოვნად გამოხატავს სამყაროს ხედვას, სადაც ცხოველები და ადამიანები ერთად იცხოვრებენ სრულ ჰარმონიასა და თანხმობაში ღვთის სამეფოში. ეს ხედვა ყოველთვის აძლიერებდა მართლმადიდებლური ეკლესიის რწმენასა და ეთოსს ცხოვრების ყველა ასპექტში. ამიტომაა, რომ ნებისმიერი ბრალდება იმის შესახებ, რომ მართლმადიდებლური ტრადიცია ძალადობს ცხოველებზე ან ამცირებს მათ, აშკარად უსამართლო და უსაფუძვლოა. ამას მოწმობს მართლმადიდებელი ეკლესიის ცხოვრების სულ მცირე სამი ასპექტი: მონაზვნობა, ღვთისმსახურება და ღვთისმეტყველება.

მონაზვნური გზა

ალბათ, არ არსებობს უფრო ამაღელვებელი მაგალითი - არა მხოლოდ სიყვარულის, არამედ ცხოველების პატივისცემისაც - ვიდრე ის, რასაც ვხედავთ მართლმადიდებლური ქრისტიანობის დიდი განდეგილების ცხოვრებაში. მათ ცხოვრებასა და ისტორიებში ესაიას წინასწარმეტყველური ხილვა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ხელშესახებ რეალობად იქცევა. ყოველდღიურ ცხოვრებაში ადამიანები და ცხოველები ერთად ცხოვრობენ ჰარმონიაში, ერთმანეთის მიმართ სიყვარულსა და ზრუნვაში. როდესაც ეს ბალანსი ირღვევა ან მისი მიღწევა შეუძლებელი ხდება, ჩვეულებრივ, ამაში დამნაშავედ ადამიანი მიიჩნევა. ეს აღიქმება როგორც ცოდვა, რომელიც უნდა მოვინანიოთ.

„ლიმონარში“ მოთხრობილ ერთ-ერთ ამბავში ბერების შესახებ წმინდა გერასიმეს თემიდან, რომელიც განლაგებული იყო იორდანეს მიღმა ერთი მილის მოშორებით, ავტორი იოანე მოსხი (გარდაიცვალა 619 წ.) ხატოვნად აღწერს, თუ როგორ მიუახლოვდა ერთ დღეს დაჭრილი ლომი აბბა გერასიმეს და მას თავისი ჭრილობა აჩვენა. ლომი ტკივილისგან საშინლად იტანჯებოდა და განუწყვეტლად ღრიალებდა. ბერმა ჭრილობა გაასუფთავა და დაამუშავა, ქსოვილით შეახვია, შემდეგ კი ლომი ბუნებაში გაუშვა. თუმცა, ლომი არ წავიდა, „ისე, რომ ბერი აღფრთოვანებულ იყო მხეცის ეგოდენ დიდი მადლიერებით“. შედეგად, ბერმა „დაიწყო ლომის გამოკვება პურით და წყლით“. ამგვარად, როგორც ვკითხულობთ, „ლომი მრავალი წელი რჩებოდა მონასტერში და არ ტოვებდა ბერს“. როცა მოხუცი აღესრულა, ლომი უარს ამბობდა ჭამაზე, სასოწარკვეთილი ეძებდა მოხუცს, სანამ სხვა ბერებმა არ მიიყვანეს მის საფლავზე. იქ მან სიმწრისგან დაარტყა თავი მიწას, უნუგეშოდ ღრიალებდა და ლამის სული დალია.

მსგავსი მაგალითები და ისტორიები უხვადაა წარმოდგენილი „წმინდანთა ცხოვრებაში“ და სხვადასხვა ისტორიულ წყაროებში. მაგალითად, ლომი თხრის მიწას, რათა ზოსიმემ წმიდა მარიამ მეგვიპტელი დაკრძალოს. გარეული ცხოველები მშვიდად ცხოვრობენ ისეთი განდეგილების გვერდით, როგორებიც არიან წმინდა კირიაკე და წმინდა საბა განწმენდილი. რუსეთში გარეული ცხოველები გვხვდება ისეთი წმინდანების გარემოცვაში, როგორებიცაა სერგი რადონეჟელი და სერაფიმე საროველი. მსგავს ისტორიებს მრავლად ვიპოვით.

თავის მხრივ, ბერების პატივისცემა ცხოველებისადმი ხშირად გაზვიადებული და გადამეტებული სახითაც გვხვდება. IV საუკუნეში წმინდა მაკარი ალექსანდრიელი ექვსი თვის განმავლობაში კოღოებით სავსე ჭაობში ჩაეფლო, რადგან ერთი მათგანი შემთხვევით მოკლა. ასკეტების მსგავსი დამოკიდებულება ღვთის ქმნილებათა მიმართ შედარებით ახალი პერიოდისთვისაც იყო დამახასიათებელი. წმიდა სილუანე ათონელი (აღესრულა 1937 წ.) მოგვითხრობს, თუ როგორ დააბიჯა ერთხელ შემთხვევით ფეხი ბუზს და „სამი ღამე ტიროდა თავისი სისასტიკის გამო“. სხვა დროს მან რამდენიმე ღამურას მდუღარე წყალი გადაასხა და „ისევ უხვად ღვარა ცრემლი“. კიდევ ერთხელ, როცა გზაზე მკვდარი გველი შენიშნა, ღრმა მწუხარება იგრძნო „ყველა ქმნილებისა და ყველა ტანჯულის გამო“ და „ღვთის წინაშე“ ატირდა. უხუცესმა სილუანმა დაასკვნა, რომ „სულიწმიდა გვასწავლის ყოველი ცოცხალი არსების ისეთ ძლიერ სიყვარულს, რომ ადამიანს აღარ სურს ერთი მწვანე ფოთლის მოწყვეტა ან ველურ ყვავილზე ფეხის დაბიჯებაც კი“.

არის თუ არა ეს მაგალითები რომანტიზებული ან გაზვიადებული? შესაძლოა! თუმცა, მეტი რა არის საჭირო იმისთვის, რომ დავაფასოთ ის უდიდესი პატივისცემის განცდა, რომელიც ადამიანებს გვერგო, რათა გამოვხატოთ ის ცხოველებისა და ყველა ცოცხალი ქმნილების მიმართ?

ლიტურგიული ცხოვრება

ცხოველებისადმი პატივისცემა და სიყვარული არ შემოიფარგლება მხოლოდ ექსტრემალური მაგალითებით ან „ექსცენტრული“ ასკეტებით, არამედ მთლიანად მოიცავს მართლმადიდებლურ ეკლესიას მის ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ლოცვასა და დიდებისმეტყველებაში. ეს განსაკუთრებით ვლინდება ხელოვნებაში - ლიტერატურასა და ფერწერაში, რომლის დახმარებითაც ეკლესია გამოხატავს საკუთარ თავს ღვთის თაყვანისცემაში. ამგვარად, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანები ქმნიან ხელოვნებას და შეუძლიათ მეტყველება, იკონოგრაფიასა და ლიტურგიკაში ვხვდებით ცხოველებსა და ბუნებრივ გარემოსაც.

ამ მხრივ ყველაზე დამახასიათებელი და თვალშისაცემია დიდი შაბათის მწუხრის მსახურება. საზეიმოდ აცხადებს და მოელის რა აღდგომას, ეკლესია აღავლენს ლოცვას დანიელ წინასწარმეტყველის წიგნიდან (თავი 3, მუხ. 1-23), სადაც ყველა არსება - ცოცხალიც და უსიცოცხლოც, მათ შორის, სტიქიები და ცხოველთა სამყაროს წარმომადგენლები - მოწვეულნი და მოწოდებულნი არიან ადიდონ ღმერთი და კაცობრიობასთან ერთად იზეიმონ ეს მოვლენა:

„აკურთხეთ, ზღვანო და მდინარენო, უფალი, უგალობეთ და განადიდეთ იგი უკუნისამდე! აკურთხეთ უფალი, ვეშაპნო და წყალში მოფუთფუთენო, უგალობეთ და განადიდეთ იგი უკუნისამდე! აკურთხეთ, ცის ყოველნო ფრინველნო, უფალი, უგალობეთ და განადიდეთ იგი უკუნისამდე!“

უფრო მეტიც, თაყვანისცემისას ადამიანები მოქმედებენ როგორც ზოგადად ღვთის ქმნილების წარმომადგენლები. ჩვენ ვართ ხმა და ბაგე, რომელიც აკავშირებს ღვთის ქმნილებას ღმერთთან, წარმოვადგენთ ღვთისადმი ლოცვისა და ქების გამოხატვის საშუალებას და ამით ავამაღლებთ ღვთის ქმნილებას კაცობრიობასთან ერთად იმ სიმაღლემდე, რომელიც ეკლესიისთვის წარმოადგენს უმაღლეს სრულყოფას და განწმენდას და რომელსაც ის უწოდებს ტრანსფორმაციას და ღმერთთან ერთობას.

აქვე, მართლმადიდებელი ეკლესია არ ერიდება თავისი ლოცვა-კურთხევის გავრცელებას ბუნების ყველა ქმნილებაზე, მათ შორის, ცხოველებსა და მცენარეებზე. შემდეგი „ლოცვა ცხვრებისთვის“ შედის მართლმადიდებლური ეკლესიის დიდ კურთხევანში:

„დიდო უფალო, ღმერთო ჩვენო, რომელსაც აქვს ძალაუფლება ყოველგვარ ქმნილებაზე, ვლოცულობთ და გევედრებით: როგორც შენ აკურთხე და გაზარდე ფარა პატრიარქ იაკობისა, ასევე აკურთხე ეს ცხვრის ფარაც... გაამრავლე და დაიცავი... ის ყოველი მტრული თავდასხმისგან, სიკვდილისა და ავადმყოფობისგან“.

ცხოველთა ჩართვა საეკლესიო თაყვანისცემაში - რა თქმა უნდა, ადამიანებთან ერთად და მათი დახმარებით - პოულობს გამოხატულებას საეკლესიო ხელოვნებაში. ეკლესია ოდითგანვე იყენებდა ცხოველებს, როგორც სიმბოლოებს წმინდა იკონოგრაფიასა და არქიტექტურაში. ამის ყველაზე ცნობილი მაგალითია თევზი, რომელიც თვით ქრისტეს სიმბოლოდ გვევლინება, განსაკუთრებით საღვთო ევქარისტიასთან კავშირში. თუმცა, თევზის გარდა, ვხვდებით აგრეთვე მტრედსა (დაკავშირებულია ქრისტეს ნათლობასთან მდინარე იორდანეში) და კრავს (როგორც მსხვერპლშეწირვის კიდევ ერთი ცენტრალური ქრისტოლოგიური სიმბოლო) ადრეულ ეკლესიაში; კრავი კვლავ მჭიდროდ ასოცირდება საღმრთო ევქარისტიის საიდუმლოსთან.

ირემი, ფარშევანგი და მრავალი სხვა ფრინველი და არსება ამშვენებს ტაძრების ინტერიერს, სასულიერო პირების სამოსს და ა.შ. რავენაში, კლასეში, წმინდა აპოლინარის ბაზილიკის VI საუკუნის ცნობილ მოზაიკაზე სამოთხის ესქატოლოგიური მდგომარეობა გამოსახულია როგორც მდელო, სადაც ხეები და ყვავილები ცხვრებთან ერთად ეხვევიან ჯვრის სიმბოლოს - ეს ყველაფერი ნათლად მიუთითებს, რომ ღვთის სამეფო არ შემოიფარგლება მხოლოდ ადამიანებით, არამედ მოიცავს ყველა ქმნილებას და ზოგადად ბუნებრივ გარემოს, მათ შორის, ცხოველებსა და მცენარეებსაც. ცხოველები ასევე ხშირად გვხვდება დიდი საეკლესიო დღესასწაულების ამსახველ ხატებზე. მაგალითად, ქრისტეშობის ხატზე ტრადიციულად გამოისახება ხარი და ვირი ბაგასთან. ამრიგად, ცხოველები ყოველთვის ადამიანების გვერდით არიან ისტორიაში ყველაზე მნიშვნელოვანი მოვლენების დროს. ქრისტიანული სარწმუნოება და, განსაკუთრებით, მართლმადიდებლური ქრისტიანობა არასოდეს ყოფს ერთმანეთისგან ადამიანებს და ბუნებრივ გარემოს.

საღვთისმეტყველო ტრადიცია

წმინდა მამების ეპოქაში ღვთისმეტყველება პლატონიზმის დიდი გავლენის ქვეშ მოექცა. ბუნებრივი გამოხატულება ამ გავლენისა იყო ის, რომ ზოგიერთი საეკლესიო მწერალი ადამიანს მიიჩნევდა ყველაზე რაციონალურ არსებად, რომელსაც აქვს უკვდავი სული და, შესაბამისად, ცხოველებსა და მატერიალურ სამყაროზე მაღლა დგას. შედეგად, ქრისტეს მიერ მოტანილი სამყაროს ხსნა მხოლოდ კაცობრიობის მიერ იყო შესაძლებელი. თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ ისეთი ავტორები, როგორებიცაა ორიგენე, ევაგრე პონტოელი და ნეტარი ავგუსტინე, ემხრობოდნენ ამ აზრს, ძირითადი ბერძნული პატრისტული სწავლება და აღმოსავლეთის ეკლესიის ოფიციალური პოზიცია არ ემთხვევა აღნიშნულ პოზიციას. მაგალითად, IV საუკუნეში მეთოდე ოლიმპოელი მკვეთრად რეაგირებს ორიგენეს დუალისტურ ფილოსოფიაზე. უფრო მეტიც, ათანასე ალექსანდრიელი, მაქსიმე აღმსარებელი და მრავალი სხვა საუბრობენ „გაღვთაებრიობაზე“ ან „განღმრთობაზე“ (თეოზისი), როგორც ყველა ქმნილების მონაწილეობაზე ღმერთში, ისევე როგორც ბიზანტიური იკონოგრაფია ასახავს ახალ სამყაროს - „ახალ ცას და ახალ მიწას“ (ეს. 65:17 და სახ. 21:1), რომელიც დაამკვიდრა ქრისტემ თავის სამეფოში.

შუა საუკუნეებში, ისევე როგორც ბოლო წლებში, დასავლური ღვთისმეტყველება და ფილოსოფია იმდენად გადამეტებულად უსვამდნენ ხაზს ადამიანის ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს, რომ ხშირად ხდებოდა ცხოველთა სამყაროს და ზოგადად მატერიალური შემოქმედების როლის დამცირება და დაკნინება. შედეგად, ისინი ხშირად უმორჩილებდნენ ცხოველთა და მატერიალურ სამყაროს ადამიანს, რაც, თავის მხრივ, ხელს უწყობდა და უწყობს დღესაც მიმდინარე ეკოლოგიური კრიზისის გაღვივებას. კალვინისტურმა ღვთისმეტყველებამ განსაკუთრებით შეუწყო ხელი ამ აზრის გავრცელებას, უსვამდა რა ხაზს ძველი აღთქმის მონაკვეთს ადამისადმი ღვთის მიმართვის შესახებ: „ინაყოფიერეთ და გამრავლდით; აავსეთ დედამიწა და დაიმორჩილეთ იგი“ (დაბ. 1:28). როგორც მაქს ვებერი აღნიშნავდა, ამან ხელი შეუწყო თანამედროვე კაპიტალიზმის განვითარებას. დარვინის გამოჩენა აუცილებელი იყო, რათა კრიტიკული დარტყმა მიეყენებინა კაცობრიობისთვის ამ ქედმაღლური დამოკიდებულების გამო ცხოველთა სამყაროსა და დანარჩენი ქმნილებების მიმართ, ასევე იმის დასადასტურებლად, რომ ადამიანები ორგანულად არიან დაკავშირებულნი ცხოველებთან, და სხვაობენ მათგან გონებით ხარისხობრივად.

მართლმადიდებელ ეკლესიას ამ საკითხებზე ოფიციალური პოზიცია არ დაუფიქსირებია. თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ ბერძენი მამების სწავლებას, განსაკუთრებით, ისეთი მწერლებისა, როგორიცაა ბასილი დიდი და მაქსიმე აღმსარებელი, მაშინ სამყაროს შექმნაში ჯერ კიდევ კაცობრიობის გაჩენამდე ცხოველთა სამყაროს ევოლუცია უნდა იყოს აღქმული როგორც მოცემულობა. რაც შეეხება განსხვავებას ადამიანებსა და ცხოველებს შორის, მთავარია არა იმდენად ინტელექტი, რომელიც, გარკვეულწილად, ცხოველებშიც არის აღიარებული, არამედ თავისუფლება, რომელსაც მხოლოდ ადამიანები ფლობენ მისი საბოლოო, ეგზისტენციალური ფორმით, განიცდიან რა საკუთარი არსებობის შეზღუდვებს, რომლებსაც გამოხატავენ სხვადასხვა გზით, მათ შორის ენის, ხელოვნების და ტრაგედიის დახმარებით, და ამ საზღვრების გადალახვის ულევი სურვილით და უკვდავებისკენ სწრაფვით არიან შეპყრობილი. ამ და მხოლოდ ამ გაგებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მხოლოდ ადამიანებს აქვთ სული.

თუმცა, ადამიანების ეს განსაკუთრებული მახასიათებლები არ აძლევთ მათ უფლებას შეურაცხყონ ან დააკნინონ ცხოველების მნიშვნელობა. პირიქით, ადამიანებს ეკისრებათ პასუხისმგებლობა სიყვარულითა და თანაგრძნობით მოეპყრონ ცხოველებს, რადგან წერია: „ქმნილება თავისი ნებით კი არ დაემორჩილა ამაოებას, არამედ მისი დამმორჩილებლის მიერ, სასოებით, რომ თვით ქმნილებაც გათავისუფლდება ხრწნილების მონობისაგან ღვთის შვილთა დიდების თავისუფლებისათვის“ (რომ. 8:20–21).