ნიკოლაოს ასპრულისი

შესაქმე, როგორც ძღვენი - მონახაზი მართლმადიდებლურ „მწვანე“ თეოლოგიაში

09.10.2023

ნიკოლაოს ასპრულისი, ბერძენი თეოლოგი; 2016 წელს დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია სისტემურ თეოლოგიაში. 2017 წლიდან არის ვოლოსის თეოლოგიური აკადემიის დირექტორის მოადგილე; იგი, ასევე, არის ელინურ ღია უნივერსიტეტში (Hellenic Open University, პატრასი, საბერძნეთი) „მართლმადიდებლური თეოლოგიის“ პროგრამის ლექტორი. მას ეკუთვნის მრავალრიცხოვანი ესსეები, სტატიები მართლმადიდებლური თეოლოგიის ისტორიის, პოლიტიკური თეოლოგიის, თეოლოგიური ანთროპოლოგიის, ეკოთეოლოგიის, ჰერმენევტიკის, თეოლოგიური მეთოდოლოგიის და ანალიტიკური თეოლოგიის სფეროში. ის გახლავთ რედაქტორი სხვადასხვა კრებულებისა მართლმადიდებლური თეოლოგიის, კლიმატის კრიზისის, თანამედროვე მართლმადიდებელი მოაზროვნეების, ეთიკის, თეოლოგიური განათლების და სხვ. შესახებ. განსაკუთრებით აღსანიშნავია მისი შემდეგი პუბლიკაციები: „საზრისის დაბრუნება: მართლმადიდებლობის შეხვედრა ისტორიასთან“ (The return of the meaning: Orthodoxy meets history, Volos Academy Publications, Volos 2021); „შესაქმის მღვდლები: იოანე ზიზიულასი ეკოლოგიური ეთოსის კლების შესახებ“ ((co-edited John Chryssavgis) Priests of Creation: John Zizioulas on Discerning an Ecological Ethos, T&T Clark, London-New York, 2021) და სხვ.

ნიკოლაოს ასპრულისის ქვემოთ მოცემული სტატია თარგმნილია შემდეგი გამოცემიდან: N. Asproulis, Creation as Gift: A Sketch for an Orthodox Green Theology, in: The Orthodox Church addresses the climat crisis, collective volume, edited by Theodota Nantsou & Nikolaos Asproulis, Athens & Volos: WWF Greece, Volos Academy Publications, 2021, გვ. 85-93.

ქართულად თარგმნა ნიკოლოზ კოპალეიშვილმა

პარიზის (2015 წ.) ან ევროკავშირის „მწვანე“ შეთანხმებამდე (2019 წ.) დიდი ხნით ადრე ცალკეულმა ქრისტიანულმა ეკლესიებმა და თეოლოგებმა ღვთის შესაქმის აწმყოსა და მომავალზე გარემოს პრობლემათა ზემოქმედების შესახებ დაიწყეს ფიქრი. მიუხედავად იმისა, რომ თეოლოგიური ინტერესი ეკოლოგიური საკითხებისადმი სულ უფრო მზარდია, მწვანე თეოლოგიისადმი სისტემური მიდგომა აღმოსავლური მართლმადიდებლური თვალთახედვისთვის თითქოს ნაკლებ აქტუალურია. ამ მოკლე ტექსტის მიზანია წარმოაჩინოს ცალკეული დოქტრინალური, სუბსტანციური დებულებები, რომლებიც სასარგებლოა მართლმადიდებლური ეკლესიის ლიდერების, მოძღვრებისა და უბრალო ხალხის თეოლოგიური, სამოძღვრო საქმიანობისა და დამოწმებისთვის.

Creatio ex nihilo

ვიფიქროთ ჩვენი პლანეტის შესახებ

მწვანე თეოლოგიის დოქტრინალურ დებულებათა შესახებ მსჯელობის დასაწყებად საჭიროა განვიხილოთ შესაქმის საწყისი ქმნილისა და უქმნელის დიალექტიკის ჭრილში, „არარას“ (nihil) რადიკალური გაგების კვალდაკვალ, და ხაზი გავუსვათ ღმერთის თავისუფლებას, როგორც საბოლოო მიზეზს ქმნილებისა, რომელიც უზრუნველყოფს ონტოლოგიურ დუალიზმს. აქ უნდა გამოვყოთ ის როლი, რომელიც ქმნილების გადარჩენაში ადამიანმა შეიძლება შეასრულოს და ყურადღება გავამახვილოთ ადამიანის მდგომარეობის, როგორც „მიკროკოსმოსის“ გაგებაზე (წმ. მაქსიმე აღმსარებელი), ისევე, როგორც მის ანგარიშვალდებულებასა და ლიტურგიკულ მოწოდებაზე - „შესაქმის მღვდლობაზე“. ამ კუთხით საჭიროა წარმოვაჩინოთ ადრეული პატრისტიკული ხანის ქრისტიანული ხედვის სიახლე სხვადასხვა გაბატონებულ შეხედულებათა ფონზე.

ერთი მხრივ, გნოსტიციზმი ამტკიცებდა, რომ სამყარო „განმსჭვალულია ბოროტებით“; გაქცევა „ბოროტი სამყაროსგან“ პირდაპირ აღიქმებოდა გამოხსნის აუცილებელ პირობად. მეორე მხრივ, იყო პლატონური ხედვა, რომლის თანახმადაც მთელი ქმნილი სამყარო განმსჭვალულია ღვთაებრივი მყოფობით, რომელიც თვითკმარი რჩება ქმნილების განსხვავებულ ბუნებრივ გამოვლინებებში. როცა კი შექმნილი სამყაროს საკითხი - შესაძლოა პირველად - ხაზგასმულია პლატონის დემიურგის ცნებაში („ტიმაიოსი“), მისეული გაგება ღმერთისა გულისხმობს გამფორმებელს და არა აბსოლუტური გაგებით არარასგან (ex nihilo) შემოქმედს.

აქ ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხი საბოლოოდ თავად ქმნილების ცნების იმგვარ ზუსტ გაგებას უკავშირდება, რომელიც წარმოჩენილ უნდა იქნეს დიალექტიკური მიმართებით მის საწყისთან. ამგვარად, ქრისტიანულმა თეოლოგიამ სიახლე შემოიტანა. „ქმნილება როგორც ktisis-ი არის ცნება, რომელიც პირველად გვხვდება... მოციქულ პავლესთან და ცხადად აყალიბებს აბსოლუტურ ონტოლოგიურ საწყისს“ [1]. ტერმინების ktisis-ის და არა demiourgia-ს გამოყენების ხაზგასმით პერგამოს მიტროპოლიტი იოანე ზიზიულასი ყურადღებას ამახვილებს ონტოლოგიურად აბსოლუტურ ბუნებაზე ქმნილების საწყისისა, რომელსაც ეკლესიის მამები ონტოლოგიურ ჭრილში განმარტავდნენ როგორც „(აბსოლუტურად) არარასგან“ ქმნას. ამ კონტექსტში აბსოლუტური არარა გამორიცხავს რაიმე სახის ნათესაობას ღმერთსა და ქმნილებას შორის არსებობის საფეხურზე.

Creatio ex nihilo-ს („არარასგან ქმნის“), როგორც ყოველგვარი ეკო-თეოლოგიის საფუძვლის ხაზგასმით სამყარო არ შეიძლება აღქმულ იქნეს როგორც მარადიული. თუკი სამყარო მარადიულია, მას არ დასჭირდებოდა ყოფილიყო შექმნილი; და თუკი ის არ არის შექმნილი არარასგან, მაშინ ის შექმნილი უნდა იყოს რაღაცისგან, რასაც სხვა სახის არსებობა აქვს. ეს, ცხადია, საპირისპიროა ანტიკური ხედვისა და მიგვიძღვება დასკვნისკენ, რომ „არსებობა თავისუფლების ნაყოფია“ [2]; აქედან, არსის თვითმიმთითებელი ხასიათი, როგორც ეს აღიქმებოდა ანტიკურ აზროვნებაში, გადალახულია. კვლავ ზიზიულასს რომ დავესესხოთ, არარასგან ქმნის დოქტრინას ცხადი ეკოლოგიური დატვირთვა აქვს: „სამყარო არ გვეკუთვნის ჩვენ; ჩვენ არ ვართ მკვიდრები და ბატონები ბუნებისა... არამედ, მეტადრე, მწყემსები და მმართველები“ [3].

ფაქტი, რომ სამყარო არ არის მარადიული, ნიშნავს, რომ, ასევე, არის შესაძლებლობა იმისა, რომ ის მიუბრუნდეს არარას, რომ მას არ ძალუძს იცოცხლოს სამარადჟამოდ როგორც თვითმყოფადმა. დაცემის ერთ-ერთი უარყოფითი შედეგი ის იყო, რომ საბოლოოდ ძალა შეისხა „ქმნილებაში ჩაფესვილმა შეზღუდულობამ და შესაძლო საფრთხეებმა, რომლებიც ქმნილების საკუთარი თავისგან გაუცხოვებას ახლავს“ [4], ისევე, როგორც არარამ, საბოლოო სიკვდილმა, სამყაროს რომ განმსჭვალავს. თუკი ქმნილება საბოძვარია, რომელიც მოგვეცა ღვთის აბსოლუტური, შემოქმედებითი ნებით, მაშასადამე, ვერასგზით ვერ გვექნება რაიმე ბუნებრივი ან სხვა სახის საშუალება მისი მარადიული გადარჩენისა. დღეს ეს ცხადი რეალობაა - კლიმატის კრიზისი აზიანებს პლანეტის სიცოცხლისუნარიანობასა და მომავალს. ეს საკმარისია საიმისოდ, რომ მივუთითოთ მზარდი გლობალური დათბობისა და კლიმატის ცვლილებების რადიკალურ შედეგებზე ბიომრავალფეროვნების, ქმნილებათა, მათ შორის, ადამიანთა გადარჩენასთან დაკავშირებით და წარმოვაჩინოთ, რომ დღესდღეობით, ისე, როგორც არასდროს, ჩვენი სამყარო სიკვდილის უღელქვეშაა.

ქრისტე, პლანეტის მხსნელი

ბუნების შესახებ

მაშ, რა უნდა ვქნათ? უფრო თეოლოგიური ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, „როგორ სურს ღმერთს სამყაროს ხსნა?“. ეს შეკითხვა მარტოოდენ თეორიული როდია, არამედ მიემართება სახარებისეული გზავნილის ბირთვსა და ქრისტიანულ იდენტობას. ამ შეკითხვაზე სხვადასხვა დროს სხვადასხვა პასუხი არსებობდა.

ერთი მხრივ, აქ სულის უკვდავების გაგებას ესმებოდა ხაზი. თუკი რაიმე სთავაზობს ქმნილებას არსებობის შესაძლებლობას ნამდვილი სახით, ის, ასევე, გარდაუვალად წარგვიძღვება აუცილებელ უკვდავებამდე. მეორე მხრივ, მიუღებელია იმგვარი „მორალურ“, „იურიდიულ“ მიდგომაზე დაფუძნებული დებულებები, რომელთა თანახმადაც შექმნილ არსს შეუძლია გაიუმჯობესოს მდგომარეობა ბუნებრივი ან ზეციური კანონების აღსრულებით. ეს არ არის ასე: „არა, სიკვდილი ამგვარად არ მარცხდება. აქ მხოლოდ სიკვდილის პრობლემის გაცნობიერებასთან გვაქვს საქმე“ [5].

აქ აზროვნების სხვა გზაც უნდა ვაჩვენოთ. ისევ და ისევ ზიზიულასის თანახმად, თეოლოგია ქალკედონურ ქრისტოლოგიაზე მითითებას საჭიროებს. ამ კონტექსტში საგანგებო ყურადღება უნდა მიექცეს „ჰიპოსტასური ერთობის“ პატრისტიკულ იდეას, რომელიც პიროვნებას უფრო მაღლა აყენებს, ვიდრე ქრისტეს ორ ბუნებას. მაქსიმე აღმსარებლის მიხედვით, სიკვდილის გადასალახად აუცილებელია ურთიერთობა ქმნილსა და უქმნელს შორის. ადამიანია ის, ვინც ამ როლს ასრულებს. თუმცა კი, დაცემამ ჩაშალა ეს ღვთივბოძებული ამოცანა, თითქოს განაპირობა ცვლილება ღვთაებრივი ჩანაფიქრისა; საჭირო იყო ლოგოსის განკაცება.

ქალკედონური განსაზღვრება, განსაკუთრებით კი სიტყვები „განუყოფელად“ და „შეურევნელად“ გამოხატავს ღმერთისა და ადამიანის მიმართებას ქრისტეს პიროვნებაში. პირველი ხაზგასმაა ქმნილსა და უქმნელს შორის აუცილებელი განუყოფლობისა, აქედან, რეალური თანაზიარებისა ონტოლოგიურ საფეხურზე ორივეს - ქმნილების თვითმიმთითებლობისა და სიკვდილის - თავიდან არიდების ფონზე. მეორე კი თავისუფლების, ორი რეალობის სხვადყოფნისა და მნიშვნელადობის გარანტია. სხვაგვარად, ურთიერთობა ვერ იქნებოდა თავისუფალი. ორი კონცეპტი გაშუალებულია ქრისტეში, ვისშიც თანაზიარება და სხვადყოფნა ერთმანეთს ემთხვევა. ქრისტეს აღდგომა ანიჭებს მთელ ქმნილებას გამარჯვებას სიკვდილზე, გამოხსნას.

შესაქმის მღვდელი

ადამიანის როლის შესახებ

პატრისტიკული ტრადიცია, აქედან გამომდინარე, ადამიანს ხედავს როგორც მაკავშირებელს, ხიდს ღმერთსა და შესაქმეს შორის. Imago Dei-ის იმ გავრცელებული გაგების საპირისპიროდ, რომელიც უპირველესად ადამიანის გონებაზე (ratio) მიუთითებს, ბერძენი მამები თავისუფლების შუქზე სხვა მიდგომას გვთავაზობენ, რომლის თანახმადაც თავისუფლება წარმოდგენილია როგორც „რაიმეს არსებობის, როგორც ასეთის მიღების ან უარყოფის... ან კიდევ, შესაქმის განადგურების ან მისი არსებობის მიღების შესაძლებლობა“ [6]. მოცემული ეკოლოგიური კრიზისიც ხაზს უსვამს ადამიანის თავისუფლების ამგვარი გაგების მნიშვნელობას. უფრო ცხადად რომ ვთქვათ, ზოგი თანამედროვე მიმდინარეობა თეოლოგიისა დაესესხება დარვინიზმს (ზოგჯერ წინასწარი შეზღუდვების გარეშეც კი) და თანამედროვე კვანტურ ფიზიკას კაცობრიობასა და მთლიან პლანეტას შორის შინაგანი ურთიერთკავშირის ან, მეტადრე, ონტოლოგიური ურთიერთდამოკიდებულების ხაზგასასმელად. ადამიანი კი ამგვარად უბრალო ცხოველად გვევლინება, თუმცა კი, „დამოუკიდებელ ცხოველად“ (autexousion animal) - „განსხვავებულად ხარისხით, მაგრამ არა თვისებრივად“ [7]. ეს კი იმისთვის, რათა ბოძებული თავისუფლებით ადამიანი ფლობდეს შესაძლებლობას „გადალახოს ბუნების საზღვრები თავად ბუნების ან რაიმე მოცემულობის უარსაყოფად“ [8]. და სწორედ აქ ხსნა ადამიანის, როგორც შესაქმის მღვდლის გაგებაში უნდა ვეძიოთ. შესაქმე თავის თავში, მოკლებულია რა ყოველგვარ ბუნებრივ საშუალებას, საჭიროებს ადამიანს, როგორც მღვდელს უკან, შემოქმედისკენ მოსაბრუნებლად. ეს არის ევქარისტია, სადაც კაცობრიობა ირგებს ამ სამღვდელო მოვალეობას თავად ღვთის ადგილზე ქმედებით, მთლიანი შესაქმის შეწირვით მამა ღმერთისადმი, ამგვარად, მარადიული ცხოვრების შეძენით. აქ ადამიანი ხდება „შესაქმის მღვდელი“, ის, ვინც უნდა უმკურნალოს სამყაროს არა მხოლოდ  პატივის მიგებით, არამედ „შემოქმედებითად, რომ მისმა ნაწილებმა ჩამოაყალიბონ მთელი და ამ მთელმა გადალახოს მისი საზღვრები ღმერთთან ურთიერთობისთვის“ [9]. ეს წარმოადგენს ადამიანს როგორც შეუცვლელ კომპონენტს შესაქმისათვის - საპირისპიროდ ზოგი თანამედროვე ეკოლოგიური ხედვებისა, რომლებმაც გადააფასეს ადამიანის როლი სამყაროს გადარჩენაში.

ანთროპომონიზმი vs ანთროპოცენტრიზმი:

სამყარო გადარჩენისთვის ჯერ კიდევ საჭიროებს ადამიანს!

უმნიშვნელოვანესი გამოწვევა, მოცემული ეკოლოგიური კრიზისის შუაგულში რომ ძევს, არის გზა, რომლითაც ვპასუხობთ მოცემულ საფუძველმდებარე კითხვას: „ვინ ვარ მე?“. კლიმატის კრიზისს ვერ მივმართავთ ადამიანის იდენტობის ახლებური გაგების გარეშე. თვითკმარი და თვითმიმთითებელი აღქმა ადამიანისა არსებობისთვის არ საჭიროებს მიმართებას გარემოსადმი (სუბსტანციალისტური ონტოლოგიური ხედვა); არამედ ის ადამიანსა და სამყაროს შორის დიქოტომიის ხაზგასმისკენ მიგვიძღვის. თანამედროვე კრიტიკული მდგომარეობა, რომელსაც ჩვენ ყველანი ვხედავთ, შედეგია სწორედ ადამიანის ამგვარი გაგებისა - შესაქმისადმი მისი მიმართების როგორც აღმატებულების, ფლობისა და დომინირების განმარტებისა.

საპირისპიროდ, თუკი ადამიანს განვმარტავთ ურთიერთობის ენით (პერსონალისტური ონტოლოგიური ხედვით), რომელშიც მითითება ან მეტადრე ურთიერთობაა „შენ“-თან - რაც ცენტრალურ ადგილს იკავებს - აქ ბევრად ადვილი იქნება ადამიანის სხვებზე (ადამიანებზე, ბუნებაზე ან ღმერთზე) ახლო (ონტოლოგიური) დამოკიდებულების განხორციელება. კაცობრიობის ამ ურთიერთობაზე დაფუძნებულ გაგებას შეუძლია იყოს იმგვარი განსხვავებული ეკოლოგიური ეთოსის საფუძველი, რომელიც შეიძლება მარტივად ასე გაიშალოს: შესაქმის ყოველი ნაწილი მნიშვნელოვანია. ამგვარად, კაცობრიობა დანახული უნდა იქნეს მისი სამღვდელო მოწოდების ჭრილში, რაც ნიშნავს, რომ პასუხისმგებელნი ვართ, მთლიანი შესაქმე გადასარჩენად ღმერთს მივუძღვნათ. ეს არ არის უბრალო მორალური ამოცანა, არამედ ცხოვრების გზა, რომელიც იღებს ქმნილებას მისი ყველა ასპექტით როგორც imago Dei-ის ონტოლოგიურ შემადგენელს. ეს ეკლესიის მამათა (მაგ., გრიგოლ პალამას) გაგებაა, როცა კი ისინი ამტკიცებდნენ, რომ imago Dei არ არის სრულყოფილი, თუ მთლიანი შესაქმე არ მიიღებს მონაწილეობას მის დადგენაში.

განსხვავება ანთროპომონიზმსა და ანთროპოცენტრიზმს შორის სწორედ ამ ტიპოლოგიას ეფუძნება. სუბსტანციალისტური ონტოლოგიის შემთხვევაში ადამიანი განსაზღვრულია როგორც გამოცალკევებული დანარჩენი სამყაროსგან, მაშინ, როდესაც პერსონალური ონტოლოგიური თვალთახედვით ადამიანი გაგებულია როგორც ურთიერთობათა ქსელის ნაწილი. თუკი ვეცდებით განვთავისუფლდეთ ამგვარი ანთროპოცენტრული ხედვისგან, შედეგი იქნება ადამიანის პასუხისმგებლობისგან გათავისუფლება როგორც შესაქმის განადგურების, ისე მისი ხსნის საკითხში, და ქმნილების გადარჩენას თავად ქმნილებასვე დავაკისრებთ - ეს იქნება რაღაც წარმართობის მსგავსი ხედვა, რომელიც მიუღებელია ქრისტიანისთვის.

საბოლოო შენიშვნები

დღესდღეობით საკმარისი არ არის კაცობრიობამ უბრალოდ დაიცვას გარემო როგორც მწყემსმა ან oikonomos-მა. კლიმატის გამოწვევამ დიდი საფრთხე შეუქმნა მთლიან სამყაროს. ადამიანის მოწოდებაა იმოქმედოს როგორც შესაქმის მღვდელმა, როგორც homo eucharisticus-მა და წვლილი შეიტანოს ღმერთის ქმნილების ესქატოლოგიურ უხრწნელებაში. ჟამთა დასასრულს ჩვენ უნდა მივუძღვნათ უკან ღმერთს მშვენიერი საბოძვარი, ჩვენ რომ მოგვეცა, არა როგორც დაბინძურებული, განადგურებული პლანეტა, არამედ როგორც ევქარისტიული ძღვენი ქრისტეს სხეულისა მარადიული ცხოვრების ჭრილში. ვიდრე „ეკოლოგია... ჩვენს არსებობასთანაა კავშირში“, ქმნილების მიძღვნა ღვთისადმი ადამიანის მეშვეობით მას ასევე „ჩვენს კეთილად არსებობას“ დაუკავშირებს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

[1] შდრ.: J. Zizioulas, “Created and Uncreated: The Existential Significance of Chalcedonian Christology”, იხ.: Communion and Otherness (Edinburgh: T&T Clark, 2006), გვ. 250-285, აქ 253.

[2] იქვე, გვ. 255-256.

[3] იხ.: J. Chryssavgis, N. Asproulis (eds.), Priests of Creation: John Zizioulas on Discerning an Ecological Ethos (T&T Clark, 2021 forthcoming), თ. I.

[4] J. Zizioulas, Being as Comunion (Crestwood, NY: St. Vladimir’s Seminary Press, 2002), გვ. 102.

[5] Created an Uncreated, გვ. 258.

[6] Chryssavgis & Asproulis (eds.), Priests of Creation, თ. 3.

[7] იქვე, იხ. თ. 3, 9.

[8] იქვე, შდრ. თ. 7 (ლექცია III).

[9] იქვე, თ. 3.