ფილოსოფია და თეოლოგია შუა საუკუნეების ქართულ აზროვნებაში (ანონიმი ავტორი, ეფრემ მცირე, იოანე პეტრიწი)

14.02.2023

ფილოსოფიის ისტორიაში გავრცელდა ერთი საბედისწერო ცრურწმენა, რომ შუა საუკუნეებში საკუთრივ ფილოსოფია არ არსებობდა, რადგან ის იყო თეოლოგიის მსახური.  ამგვარი ცრურწმენის ტყვეობაში XX საუკუნის ზოგიერთი ცნობილი ფილოსოფოსიც (მაგ., ჰაიდეგერი) აღმოჩნდა. ფილოსოფიის სტანდარტულ ინტერპრეტაციებს მინდობილი მკითხველი დღესაც დგას ამ საფრთხის წინაშე. ამდენად, საჭიროა, რომ ამგვარი მიდგომა უტყუარ ფაქტებზე დაყრდნობით და მათი სათანადო ანალიზით იქნეს უარყოფილი.

ჩემს ერთ-ერთ ადრეულ სტატიაში „დავა ინტელექტის ერთიანობის შესახებ“ ამ მცდარი მოსაზრების კრიტიკაა მოცემული.  ამჯერად კი ოდნავ განსხვავებულად ვეცდები განვიხილო ფილოსოფიისა და თეოლოგიის ურთიერთმიმართების ასპექტები შუა საუკუნეების აზროვნებაში. ქვემოთ წარმოდგენილმა ანალიზმა დამაჯერებელი სახე რომ მიიღოს, შუა საუკუნეების ქართული ფილოსოფიის ორ განსხვავებულ ტრადიციას მოვიშველიებ და ამ საკითხებს იმ პერიოდის დიდი ქართველი მოაზროვნეების კონცეფციებზე დაყრდნობით განვიხილავ.

I

შუა საუკუნეების ქართულ აზროვნებაში გვხვდება მცირე ზომის მინაწერი, რომელიც მოკლედ განიხილავს ერთი ფილოსოფიური წიგნის ზეგავლენის „სასარგებლო“ და „საზიანო“ შედეგებს. შეიძლება ითქვას, რომ ის ირიბად პასუხობს კიდეც ზემოთ დასმულ საკითხს. ეს მინაწერი პროკლე დიადოხოსის „თეოლოგიის საწყისების“ („კავშირნი ღმრთისმეტყველებითნი“) პეტრიწული თარგმანისა და კომენტარის ერთ-ერთ უცნობ გადამწერს (XIII ს.) ეკუთვნის. აი, რას გვეუბნება ის:

„რასა ვწერ ანუ რასა გლახ-ვმოქმედობ? გარნა გჳსწავიეს გუელთაგან თერიაჲ და წარმოვსტყუენავ ყოველსა ძალსა ქრისტეს მიერ. ამის წიგნისაგან წარწყმდა სამგზის წყეული არიოზ და ამისგანვე განათლებულთა სამგზის მოიგეს ღმრთისმეტყუელებისა სახელი დიდთა ბრძენთა - დიონოსი, და ღრიღორი, და ვასილი და სხუათაცა ვიეთმე. შენ გონებაჲ განწმენდილი მოიგე ღმრთისა მიერ, და საზღუარსა მამათა წმიდათასა ნუ გარდაჰვლნდები და არა საცთურ გექმნეს“.  

ამ მინაწერიდან რამდენიმე მნიშვნელოვანი დასკვნის გამოტანა შეიძლება:

1.ანონიმი ავტორი აქ გულისხმობს პროკლეს წიგნს „თეოლოგიის საწყისები“; ეს ნაშრომი ანტიკური ფილოსოფიის გარკვეულ შეჯამებას და ერთ-ერთ შედევრს წარმოადგენს. მაშასადამე, ზემოთ - ირიბად - საუბარია ანტიკურ ფილოსოფიაზე.

2.ამგვარმა ფილოსოფიამ შეიძლება „წარწყმიდოს“ ადამიანი (არიოზი).

3.ასეთი ფილოსოფიით შეიძლება „განათლდეს“ კიდეც ადამიანი, თუკი ის „წმინდა მამათა საზღვრებს“ არ გადალახავს (დიონისე, გრიგოლი და ბასილი).

ასე რომ, აქ ფილოსოფიის როლი და მნიშვნელობა ნათლად არის გამოკვეთილი: ფილოსოფია არის ის, რითაც ადამიანები შეიძლება „წარიწყმიდონ“ ანდა „განათლდნენ“ (ე.ი. ღვთისმეტყველები გახდნენ). ანონიმი ავტორის ასეთი თვალსაზრისი იმდროინდელ განწყობას კარგად შეესაბამებოდა. შუა საუკუნეების მრავალი მოაზროვნე უფრთხოდა ანტიკური (ანუ წარმართული) ფილოსოფიის „ბოროტად გამოყენებას“. სწორედ ამიტომ ამტკიცებდნენ XIII საუკუნის ქრისტიანი სქოლასტიკოსები, არისტოტელესთვის უცხო იყო გამოცხადების ნათელი და ის ცდებოდა კიდეც, განსაკუთრებით კი მაშინ, როცა საქმე ეხებოდა უზენაეს ჭეშმარიტებასო. ამდენად, სტაგირელის ყველა დებულება მათთვის მისაღები არ იყო.  ანტიკური ფილოსოფიის „ბოროტად გამოყენების“ წინააღმდეგ იყო მიმართული ორმაგი ჭეშმარიტების თეორიის უარყოფა. ავეროესი და სხვა არაბი არისტოტელიკოსები ამტკიცებდნენ, რომ შესაძლებელია ორი სხვადასხვა გზის არსებობა, ისე რომ ისინი შეიძლება არც კი თანხვდებოდნენ ერთმანეთს. თუკი ამ თეორიას ვაღიარებდით, მაშინ ფილოსოფიის სფეროში რელიგიური ცოდნის მცდარობაზე შეიძლებოდა გვესაუბრა, ისევე, როგორც რელიგიის სფეროში ფილოსოფიური ცოდნის მცდარობაზე. აქედან გამომდინარე, თეოლოგიური და ფილოსოფიური ჭეშმარიტებები ცალსახად უნდა განგვესხვავებინა ერთმანეთისაგან.

II

ანონიმი ავტორის ზემოთ მოყვანილ მოსაზრებას თავისი წინაპირობები ჰქონდა საქართველოში. ცნობილი ქართველი ღვთისმეტყველი ეფრემ მცირე (XI ს.)  ფილოსოფიის ადგილსა და დანიშნულებას ღვთისმეტყველების მსახურებაში ხედავდა. ეფრემმა იოანე დამასკელის „დიალექტიკა“ თარგმნა. ამ თარგმანს მან წინასიტყვაობა დაურთო. აქ ეფრემი თავის წამოწყებას ამართლებს და ასაბუთებს, თუ რატომ თარგმნა მან „დიალექტიკა“. ეს მეცნიერება იმისთვისაა საჭირო, რომ ჭეშმარიტი ღვთისმეტყველება იქნეს დაცული: როგორც ვენახს სჭირდება ღობე დასაცავად, ასევე სჭირდება საეკლესიო მოძღვრებებს „საფილასოფოსოჲ სწავლაჲ“.  ფილოსოფიურად განათლებული მორწმუნე კარგად შეძლებს მისი მოწინააღმდეგის (ანუ ურწმუნოს) განიარაღებას: „[...] ამათ მიერ წინააღუდგებოდინ შვილნი ეკლესიისანი გარეშეთა მათ ფილოსოფოსთა და მათითავე ისრითა განჰგუმერდენ მათ [...].“

ეფრემ მცირეს მიხედვით, ფილოსოფია არის „გარეშე სიბრძნე“; ის აუცილებელია ღვთისმეტყველებისთვის არა იმიტომ, რომ თავისთავადი ღირებულება აქვს, არამედ იმიტომ, რომ კარგი ინსტრუმენტია მოწინააღმდეგის დასამარცხებლად. ამდენად, გადაჭარბებულია შალვა ნუცუბიძის მოსაზრება, ეფრემ მცირე ფილოსოფიისა და ღვთისმეტყველების თანასწორუფლებიანობას ამტკიცებდაო. „ვენახისა“ და „ღობის“ ზემოთ მოხმობილი მეტაფორა ცალსახად აქარწყლებს ნუცუბიძის ამ თვალსაზრისს. მართალია, ეფრემი ფილოსოფიური ცოდნის გამოყენებას ითხოვდა და ამის დიდ საჭიროებას ხედავდა კიდეც, მაგრამ მხოლოდ და მხოლოდ იმიტომ, რომ ღვთისმეტყველების უპირატესი სტატუსი შეენარჩუნებინა.

III

ეფრემ მცირეს თვალსაზრისისგან მკვეთრად განსხვავდება იოანე პეტრიწის (XII ს.) მოსაზრება ფილოსოფიის როლის შესახებ. პეტრიწმა ნეოპლატონიკოს პროკლეს „თეოლოგიის საწყისები“ თარგმნა და დაწვრილებით განმარტა ქართულ ენაზე. პროკლეს ამ ნაშრომის პეტრიწისეული კომენტარი გვარწმუნებს, რომ ქართველი ავტორი ანტიკურ ფილოსოფიას ჩინებულად იცნობდა; ის არ იყენებდა მეორად წყაროებს ან კიდევ სახეცვლილ ინფორმაციებს ანტიკური მოაზროვნეების შესახებ. პეტრიწისთვის პროკლეს ფილოსოფია თავისთავად ღირებულებას წარმოადგენს. ამიტომ ის „თეოლოგიის საწყისებს“ ნაბიჯ-ნაბიჯ განმარტავს; ქართველ მოაზროვნეს სურს, რომ ამ ნაშრომის ფარული შრეები გამოავლინოს და მის არსს ჩასწვდეს. ამ მიზნით, ის ისევ პროკლეს და ანტიკური ფილოსოფიის სხვა წარმომადგენლებს ეყრდნობა. პეტრიწის კომენტატორული მეთოდი შუა საუკუნეებში დამკვიდრებული ახსნა-განმარტებითი მეთოდებისგან მკვეთრად განსხვავდება. იგი, ამ თვალსაზრისით, უფრო მეტად რენესანსის მოაზროვნეებთან ამჟღავნებს ნათესაურ კავშირს: პეტრიწი ორიგინალური წყაროებიდან თარგმნის და განმარტავს პროკლეს. იგი „განმარტებაჲს“ წინასიტყვაობაში საკმარისად მიმოიხილავს თავისი ნაშრომის შექმნის ძირითად მოტივებს.  მისი აზრით, სწორედ პროკლეა ის მოაზროვნე, რომელმაც გვიანდელი პლატონის მოძღვრება შესაფერისად გაიგო და ადეკვატურად განავითარა.  აქ ნათლად ჩანს, რომ პეტრიწისთვის პლატონის ფილოსოფია წარმოადგენს პირველად „ინსტანციას“. პლატონი და პლატონიკოსები მკვეთრად განსხვავდებიან არისტოტელესა და პერიპატეტიკოსებისაგან თავიანთი ფილოსოფიით. ეს უკანასკნელნი ამქვეყნიურ სიბრძნეს გვაწვდიან, მაშინ როცა პლატონი და მისი მოწაფეები ზექვეყნიურ, ღვთაებრივ საიდუმლოს გვაზიარებენ. ამგვარი რამ არისტოტელესა და მის მიმდევრებს არ ხელეწიფებათ. ამიტომ პეტრიწის სიმპათია უფრო პლატონისა და პლატონიკოსებისაკენ იხრება, მიუხედავად იმისა, რომ ის არისტოტელეს ფილოსოფიას არ უარყოფს. უფრო მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ სტაგირელის ლოგიკა მისი კომენტარის საგანგებო ინტერესთა სფეროს მიეკუთვნება. პლატონისა და მისი ფილოსოფიის, ასევე, მისი მიმდევრების ამგვარი პატივისცემა ლათინურენოვან სამყაროში პეტრიწზე გაცილებით გვიან იკიდებს ფეხს. აქ, პირველ ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ გვიანი შუა საუკუნეების გერმანელი მოაზროვნე ალბერტ დიდი (XIII ს.), განსაკუთრებით კი, ნეოპლატონურ ფილოსოფიაზე ორიენტირებული გერმანელი ფილოსოფოსი და თეოლოგი ბერთოლდ მოსბურგელი (XIV ს.). ბერთოლდმა პროკლეს „თეოლოგიის საწყისების“ უფრო ვრცელი კომენტარი შექმნა, ვიდრე პეტრიწმა.  თუმცა პეტრიწი ორიგინალური (ბერძნული) წყაროების დიდი ცოდნით გამოირჩევა, მაშინ როცა ბერთოლდი ბერძნულ ენას ვერ ფლობდა. კიდევ ერთი თვალშისაცემი განსხვავება ამ ორ მოაზროვნეს შორის ის არის, რომ პეტრიწი პროკლეს ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის ხსენების გარეშე განმარტავს, მაშინ, როცა ბერთოლდი დიონისეს შრომებს ძალზე ხშირად მიმართავს თავის „პროკლეს-კომენტარში“. აქაც პეტრიწის, როგორც პროკლეს მკვლევრის, უთუო უპირატესობა ჩანს: „თეოლოგიის საწყისების“ ახსნა-განმარტებისას მან არ გამოიყენა ნეოპლატონიზმის გვიანდელი ვერსიები (ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი).  პეტრიწისთვის პროკლეს ფილოსოფიას და მის „ერთის მეტაფიზიკას“ თავისთავადი ღირებულება აქვს. ის, შესაძლებელია, სამყაროს ქრისტიანული სურათის შესაქმნელად გამოვიყენოთ, მაგრამ ჯერ მისი შესაფერისი გაგება და განმარტებაა აუცილებელი.

ანტიკური სამყაროს ფილოსოფიურ ტექსტებს პეტრიწი ისე იკვლევს, რომ მათ საზრისს სურს სწვდეს. ამა თუ იმ წიგნის დედააზრს კი მხოლოდ მისი ადეკვატური განმარტებით გავიგებთ; ეს იმას ნიშნავს, რომ ამა თუ იმ ავტორის შემოქმედება იმანენტურად, პირველად წყაროებზე დაყრდნობით უნდა განვმარტოთ. ამ თვალსაზრისით პეტრიწის ახსნა-განმარტებითი მეთოდი მსგავსია იტალიური რენესანსის ცნობილი წარმომადგენლის, მარსილიო ფიჩინოს (1433-1499 წწ.) კომენტატორული მეთოდისა.

პეტრიწისთვის ფილოსოფია აღარაა ღვთისმეტყველების მსახური. ის, ეფრემ მცირესგან განსხვავებით, „გარეშე ფილოსოფოსებს“ დიდ ყურადღებას აქცევს და მათი შესწავლის აუცილებლობაზე მიუთითებს. ამგვარი აუცილებლობა უკვე აღარ ნიშნავს „მსახურად ყოფნის“ აუცილებლობას. პეტრიწთან ფილოსოფია და ღვთისმეტყველება ერთ დიდ საერთო მიზანს ემსახურება - დაუსახოს ადამიანს მართებული საერო და სასულიერო ორიენტირები.

IV

ახლა კი მოკლედ შევაჯამოთ ზემოთქმული! ეფრემ მცირე ფილოსოფიას მსახურის ფუნქციას აკისრებს. ღვთისმეტყველება საჭიროებს მტერთაგან დამცავ საშუალებას და, ეფრემის აზრით, ფილოსოფიას ამის გაკეთება კარგად შეუძლია. იოანე პეტრიწთან ამგვარი დამოკიდებულება ძირეულად იცვლება. მისი აზრით, თეოლოგიამ აუცილებლად უნდა მიმართოს ფილოსოფიას დახმარებისთვის. პეტრიწი შუა საუკუნეების პროგრესული მოაზროვნე იყო. მან ანტიკური ფილოსოფიის ერთ-ერთ თვალსაჩინო ნიმუშს მიმართა და თანამედროვეობას ანტიკური სიბრძნის ათვისების აუცილებლობაზე მიუთითა. პეტრიწის ფილოსოფიური შემოქმედება გვაჩვენებს, რომ ქრისტიანობას აუცილებლად სჭირდება „გარეშე სიბრძნე“, ანუ პლატონი, არისტოტელე, პროკლე და ა.შ. ესე იგი, რწმენას აუცილებლად სჭირდება ცოდნა, თუმცა ამგვარი პოზიცია შუა საუკუნეების ქართულ აზროვნებაში დიდ შიშსაც იწვევდა. ამას ადასტურებს XIII საუკუნის ზემოთ განხილული ანონიმი ავტორი და მისი მინაწერი. პეტრიწის კომენტატორული საქმიანობა, ამ უცნობი მოღვაწის აზრით, საფრთხესაც შეიცავს. მას მიაჩნია, რომ ფილოსოფია ადამიანთათვის შეიძლება „წარმწყმედი“ და საცთური აღმოჩნდეს; იგი ამიტომ მის „ბოროტად გამოყენებას“ უფრთხის.

შეიძლება ითქვას, რომ პეტრიწის გზა ქართულ აზროვნებაში მეტად ნაყოფიერი აღმოჩნდა. მას ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში (მოწინააღმდეგეებთან ერთად) საიმედო მიმდევრებიც გამოუჩნდა: სულხან-საბა ორბელიანი (1658-1725 წწ.), ანტონ ბაგრატიონი (1720-1788 წწ.) და იოანე ბაგრატიონი (1768-1830 წწ.).

განსაკუთრებით აღსანიშნავია პეტრიწის ფილოსოფიის ანტონისეული რეცეფცია. ანტონ ბაგრატიონი თავის ნაშრომებში საგანგებო ყურადღებას აქცევდა პეტრიწის ღვაწლს. თავის „წყობილსიტყვაობაში“ (1768 წ.) მას ქართული კულტურის მნიშვნელოვანი მიღწევების აღნუსხვა სურდა. პეტრიწის მოღვაწეობა, ამ მხრივ, მისთვის სამაგალითო იყო: ანტონს მიაჩნდა, რომ სწორედ პეტრიწმა ჩაუყარა საფუძველი ქართული კულტურის აღორძინებას. პეტრიწმა გაარღვია ქართული ფილოსოფიის ლოკალური საზღვრები და ის ინტერნაციონალური გახადა („ქართლი ჰქმენ ათინანი“).  სწორედ ამიტომაა ანტონი აღტაცებული („განლიგებული“) მისი მოღვაწეობის გამო.  თავისი ფილოსოფიური ნაშრომის - „სპეკალი“ (1752 წ.) - რამდენიმე ვრცელი თავი პეტრიწის შემოქმედებასა და პიროვნებას ეხება. შეიძლება ითქვას, რომ „სპეკალი“ ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში პეტრიწის ფილოსოფიის ყველაზე სანდო და საინტერესო ანალიზს გვთავაზობს. შემთხვევითი არც ის არის, რომ ამ ნაშრომის ბოლო თავები სწორედ პეტრიწს ეძღვნება.

ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში ყველა როდი იზიარებდა ანტონ ბაგრატიონის ამ თვალსაზრისს. ტიმოთე გაბაშვილი (XVIII ს.) პეტრიწის თხზულების უცნობი გადამწერის ეჭვს უსაფუძვლოდ არ თვლიდა და „თეოლოგიის საწყისების“ ქრისტიანული რწმენის მიხედვით წაკითხვას მოითხოვდა.  იგი, ამდენად, ამ ნაშრომის ქართველი მთარგმნელის საქმიანობასაც ეჭვქვეშ აყენებდა. თუმცა პეტრიწის ღვაწლის ანტონისეული შეფასება უფრო სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა; მას სრულად იზიარებდა XIX საუკუნის დიდი ქართველი მოაზროვნე, ფილოსოფოსი და ლოგიკოსი სოლომონ დოდაშვილი (1805-1836 წწ.). აღსანიშნავია ისიც, რომ XX საუკუნის ქართული ფილოსოფიის მოთავეებმა (შ. ნუცუბიძე (1888-1969 წწ.), ს. გორგაძე (1876-1929 წწ.), მ. გოგიბერიძე (1897-1949 წწ.) და სხვ.) პეტრიწის ფილოსოფიასა და ღვთისმეტყველებაზე დაყრდნობით განაახლეს და ააღორძინეს ქართული სიბრძნისმეტყველების ერთ დროს „მივიწყებული წყაროები“.

V

ამდენად, შუა საუკუნეების ქართულ აზროვნებაში ფილოსოფიისა და ღვთისმეტყველების ურთიერთმიმართების საკითხი განსხვავებული პერსპექტივებიდან იქნა განხილული. თუკი ამ საკითხის უფრო მკვეთრ კონტექტუალიზებას მოვახდენთ, აქ საკაცობრიო კულტურის ორი უმნიშვნელოვანესი ტრადიციის, იერუსალიმისა და ათენის, რწმენისა და ცოდნის, ეკლესიისა და აკადემიის ურთიერთდაპირისპირებისა და მორიგების მარად აქტუალური პრობლემა გამოიკვეთება. აღსანიშნავია, რომ შუა საუკუნეების ქართულ აზროვნებაში ამ პრობლემას დიდი ყურადღება ექცეოდა. დიდი ქართველი მეფის, დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი თავის ნაშრომში „ცხოვრებაჲ მეფეთ-მეფისა დავითისი“ საგანგებოდ მსჯელობს ამ ორი სულიერი ტრადიციის შესახებ და შუა საუკუნეების ქართული საგანმანათლებლო კულტურის  უმნიშვნელოვანესი ცენტრი გელათის აკადემია „სხვა ათინად“ და „მეორე იერუსალიმად“ მიაჩნია.

უნდა ითქვას, რომ საკაცობრიო აზროვნების მომავალი ამ ორი საწყისის, პარადიგმისა და კონცეპტის სწორედ რომ ნაყოფიერ მორიგებაში, უფრო მეტიც, მათ უნივერსალურ სინთეზშია საძიებელი. ადამიანი - თავისი საზღვრითი ექსისტენციალური მდგომარეობის გამო - რელიგიასა და მეცნიერებას, რწმენასა და ცოდნას, გამოცხადებასა და გონებას, ეკლესიასა და აკადემიას შორის დიალოგის გზას უნდა დაადგეს. იგი, ერთი შეხედვით, ფუნდამენტურად დაპირისპირებული ინსტანციების გამაერთიანებელი, მომრიგებელი და ჰარმონიაში მომყვანი არსებაა. სწორედ ადამიანის ამქვეყნიური და იმქვეყნიური სამკვიდრო აერთიანებს ამ წინააღმდეგობას; ამდენად, ადამიანი - თავისივე უსაკუთრივესი არსიდან გამომდინარე - „დაპირისპირებულთა ერთიანობა“, მათი დამაჯერებელი მორიგება და თანხმობაა.

ქართული ფილოსოფიური აზროვნების საუკეთესო ტრადიცია მუდამ ესწრაფვოდა საკაცობრიო აზროვნების ამ ორი ნიშანსვეტის გაერთიანებას. იერუსალიმისა და ათენის უნივერსალური სინთეზისა და ერთობის „პარადიგმატულ მეტაფორას“ შუა საუკუნეების ქართულ აზროვნებაში, როგორც ზემოთ უკვე ითქვა, გელათის აკადემია (იოანე პეტრიწი), ხოლო ახალი დროის ქართულ აზროვნებაში კი, თბილისისა და თელავის სემინარიები (ანტონ ბაგრატიონი და მისი სკოლა) წარმოადგენს. ამდენად, საქართველოში, იოანე პეტრიწი და ანტონ ბაგრატიონი არიან იერუსალიმისა და ათენის, მათთან დაკავშირებული აზროვნების ტიპთა ერთიანობის განმასახიერებელი ფიგურები. ვფიქრობ, რომ თანამედროვე ქართული აზროვნება სწორედ ამ ტრადიციის ერთგული უნდა დარჩეს და მისი განვითარების ახალ გზებსა და პერსპექტივებს უნდა ეძიებდეს.

გამოყენებული ლიტერატურა:

• ანტონ ბაგრატიონი: წყობილსიტყვაობა, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, კომეტარები და ლექსიკონი დაურთო ი. ლოლაშვილმა, თბილისი, 1980.
• არეოპაგიტული კრებული. დიონისე არეოპაგელი და პეტრე იბერიელი ძველქართულ მწერლობაში, გამოსაცემად მოამზადა ი. ლოლაშვილმა, თბილისი, 1983.
• გოგიბერიძე, მ.: ფილოსოფიის ისტორია, ტ. I, თბილისი, 1941.
• თევზაძე, გ.: შუა საუკუნეების ფილოსოფიის ისტორია, თბილისი, 1996.
• თევზაძე, გ.: იოანე პეტრიწი, თბილისი, 2006.
• იეკი, უ. რ.: განაზრებანი ქართული ფილოსოფიის შესახებ, გერმანულიდან ქართულად თარგმნა ლ. ზაქარაძემ, თბილისი, 2010.
• იოანე დამასკელი: დიალექტიკა, ქართული თარგმანების ტექსტი გამოსცა, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო მ. რაფავამ, თბილისი, 1976.
• იოანე პეტრიწი: განმარტებაჲ პროკლესთჳს დიადოხოსისა და პლატონურისა ფილოსოფიისათჳს, ტომი II, ქართული ტექსტი გამოსცეს და გამოკვლევა დაურთეს შ. ნუცუბიძემ და ს. ყაუხჩიშვილმა, ტფილისი, 1937.
• ირემაძე, თ.: დავა ინტელექტის ერთიანობის შესახებ (ავეროესი, ალბერტ დიდი, თომა აქვინელი), იხ.: „ენა და კულტურა“, #2 (თბილისი, 2001), გვ. 70-86.
• ირემაძე, თ.: აზროვნება გზაგასაყარზე: იერუსალიმი და ათენი, იხ.: ლ. შტრაუსი, იერუსალიმი და ათენი. შესავალი განაზრებანი, ინგლისურიდან თარგმნა გ. ხუროშვილმა, თბილისი, 2013, გვ. 5-8.
• ირემაძე, თ.: ფილოსოფია და ღვთისმეტყველება, იხ.: „უფლის ციხე“, #2 (საქართველოს საპატრიარქო, თბილისი, 2012), გვ. 58-64.
• ქართლის ცხოვრება, ტ. I, თბილისი, 2012.
• შტეკლი, ა.: შუა საუკუნეების ფილოსოფიის ისტორია, გერმანულიდან თარგმნა ბ. ბრეგვაძემ, თბილისი, 1994.
• ხიდაშელი, შ.: ქართული ფილოსოფიის ისტორია (IV-XIII სს.), თბილისი, 1988.
• Iremadze, T.: Konzeptionen des Denkens im Neuplatonismus. Zur Rezeption der Proklischen Philosophie im deutschen und georgischen Mittelalter: Dietrich von Freiberg - Berthold von Moosburg - Joane Petrizi, Amsterdam - Philadelphia, 2004.
• Iremadze, T.: Joane Petrizi, in: Philosophenlexikon, hrsg. von S. Jordan und B. Mojsisch, Stuttgart, 2009, S. 285-286.
• Iremadze, T.: Joane Petrizi, in: Stanford Encyclopedia of Philosophy (First published Tue Aug 29, 2006; substantive revision Wed Sep 9, 2015): http://plato.stanford.edu/entries/joane-petrizi/.
• Mojsisch, B.: Grundlinien der Philosophie Alberts des Großen, in: Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 32 (1985), S. 27-44.
• Störig, H. J.: Kleine Weltgeschichte der Philosophie, 13., überarbeitete und erweiterte Ausgabe, Frankfurt a. M., 1987.